"Dat wijf is gegroeid"

In 1994 startte het NISSO (Nederlands Instituut voor Sociaal Sexuologisch Onderzoek) in Nederland en Vlaanderen een uitgebreid onderzoek naar travestie. In totaal werden 479 travestieten geënquêteerd. Verreweg de meeste travestieten waren heteroseksueel. In dit artikel wordt ingegaan op een aantal theoretische bevindingen uit dit onderzoek. Eén van de conclusies: de keuze tussen 'man' of 'vrouw', iets waartoe men in onze cultuur wordt gedwongen, is voor veel travestieten een onmogelijke. Waar men ook voor kiest, men verliest altijd een deel van zichzelf. 'Coming out' is dus noodzakelijk.

Mannelijk en vrouwelijk genderidentiteitssubsysteem

Uit het NISSO-onderzoek blijkt dat ook travestie zowel een expressie kan zijn van het mannelijk als van het vrouwelijk subsysteem.

Travestie als identiteitsoverschrijding

Indien het mannelijk subsysteem een belangrijke rol speelt heeft travestie vaak een seksuele betekenis. In het seksuele trachten we onze identiteit te overschrijden, proberen we in contact te komen met datgene wat buiten ons ligt. Seksuele aantrekkingskracht is gebaseerd op identiteitsoverschrijding.
Vrouwenkleding ligt meestal buiten het domein van de man. Mannen kopen geen nylons, slipjes, jurken, enz. voor vrouwen en verstellen kleren van vrouwen niet. Bepaalde vrouwenkleding is voor mannen min of meer onaanraakbaar, het valt buiten de mannenrol. Dit maakt bepaalde vrouwenkleding voor veel mannen - en zeker niet alleen voor travestieten - seksueel aantrekkelijk, identiteitsoverschrijdend. Echter, pas door die vrouwenkleding werkelijk aan te trekken kàn een man zijn identiteit overschrijden. Naarmate travestieten zichzelf sterker als psychisch 'mannelijk' omschrijven speelt seksuele opwinding sterker een rol bij het dragen van vrouwenkleding, zo blijkt uit het travestieonderzoek. Travestie wordt dan, omdat het identiteitsoverschrijdend is, door het mannelijk genderidentiteitssubsysteem gevoed. Dit betekent dat naarmate travestie sterker gepaard gaat met seksuele opwinding de kans dat er sprake is van transseksualiteit afneemt.

Vaak is het afhankelijk van de kleding of travestie identiteitsoverschrijdend is of niet: "Ik heb laatst een leuk katoenen jurkje gekocht, maar daar raak ik niet seksueel geprikkeld van, maar wel van die lurexachtige glim- en glansstofjes."

Bij sommige travestieten zijn seks en het dragen van vrouwenkleding echter onlosmakelijk met elkaar verbonden: "Als ik aan seks denk krijg ik ook automatisch van nou wil ik vrouw zijn. Ik weet nog wel dat ik een hele zondag alleen thuis was in vrouwenkleren, dat is gewoon zalig. Dan kwam ik soms wel tien keer op een dag klaar. Seksuele gevoelens is een vorm van stress. En bij het normale seksuele verkeer krijg ik nooit die ontspanning die ik daarbij krijg. Als ik die kleren aan heb dan moet ik mezelf bevredigen en dan gaat het om het uur bijna. Dat is ongelooflijk. Ik kan me niet in vrouwenkleren voorstellen zonder seks."

Bij vrouwen is travestie zelden gebaseerd op seksuele opwinding. Mannenkleding staat in feite te dicht bij vrouwen om een seksuele betekenis te kunnen hebben. Uit recent onderzoek blijkt dat 90% van de gehuwde vrouwen het wassen, strijken en kopen van de kleren van hun man op zich nemen. Bovendien, kleren die mannen dragen kunnen vrouwen in principe ook dragen. Mannenkleding is voor vrouwen te weinig identiteitsoverschrijdend om een seksuele betekenis te hebben.

Travestie als identiteitsbevestiging

Indien travestie wordt gereguleerd door het vrouwelijk subsysteem heeft het vaak de betekenis van identiteitsbevestiging. Het gaat dan om de expressie van een vrouwelijke identiteit en het uitdragen van de vrouwelijke genderrol.
Deze betekenisgeving aan travestie hangt sterk samen met het concept gendertranspositie: de omschakeling van een mannelijke genderidentiteit en genderrol naar een vrouwelijke genderidentiteit/rol en omgekeerd. Het accent ligt hierbij op de genderrolwisseling. Het gaat vooral om gedrag, om het overbrengen van bepaalde kenmerken, rolverwachtingen en seksestereotiepen van de biologisch andere sekse op zichzelf. Deze rolwisseling zal in de praktijk ook uitstralen naar de genderidentiteit. Men voelt zich (in bepaalde opzichten) vrouw omdat men zich als vrouw gedraagt: "Om een spijker in een plank te slaan heb je een hamer nodig. Om dat vrouwelijke in je een beetje de ruimte te geven, je een beetje te gedragen als zodanig, lijkt het mij logisch dat je dan vrouwenkleding aantrekt. Anders werkt dat niet. Ik zie die vrouwenkleding gewoon als een instrument. In vrouwenkleren loop je toch even anders, zoals een vrouw. In mannenkleren loop ik met zulke stappen: boem, boem, boem! De motoriek is anders. In mannenkleding haal ik het ook niet in mijn kop om in een winkel te gaan kijken waar snuisterijen en prulletjes en dat soort dingen staan. Wanneer ik vrouwenkleren draag doe ik dat nu dus wel. Dan ga ik me ook voor andere dingen interesseren."

Door vrouwenkleding te dragen is men dan vaak minder gespannen, voelt zich meer op zijn gemak, minder emotioneel geremd, heeft meer zelfvertrouwen, enz. Men voelt zich thuis in die vrouwenkleding en komt tot rust: "Het aantrekken van vrouwenkleding is wel een gevoel. Ik heb ergens een keer gelezen dat het voelt alsof je smelt, en dat vond ik zo'n goede uitdrukking. Dat is het exact namelijk. Je wordt vloeibaar, je wordt zachter en soepeler. En het brengt ook rust. Ik word er erg rustig door."

Travestie kan echter zowel identiteitsoverschrijdend zijn als identiteitsbevestiging. Beide motieven kunnen immers bij één en dezelfde travestiet een rol spelen, wanneer er zowel sprake is van een mannelijk als vrouwelijk genderidentiteitssubsysteem: "Van een damestruitje of damesbroek heb ik het gevoel dat het bij mij past en daarom draag ik dat ook gewoon buiten of waar dan ook. Van jarretels en zo heb ik dat gevoel niet. Dat voelt anders. Het past natuurlijk wel bij mij omdat ik er de neiging toe heb. In die zin past het bij mij. Maar het is niet mijn natuurlijke kleding. Zo voelt het niet."

Veranderingen in betekenisgeving van travestie

Binnen de travestiecarrière kan de betekenisgeving aan travestie op den duur veranderen. Meestal wordt dan seksualiteit, indien het aanvankelijk een belangrijke rol speelt, minder relevant. De seksueel prikkelende waarde van bepaalde vrouwenkleding neemt dan op den duur af omdat de afstand tot die kleding kleiner wordt naarmate men ze vaker aantrekt. Daar staat tegenover dat dan de expressie van een vrouwelijke identiteit vaak gaandeweg belangrijker wordt.
Vaak verloopt de ontwikkeling binnen travestie echter schoksgewijs, meestal afhankelijk van bepaalde gebeurtenissen, zoals het verlaten van het ouderlijk huis, een echtscheiding, de eerste contacten met andere travestieten of een nieuwe vriendin.
De veranderingen hebben doorgaans vooral betrekking hebben op een toename in gendertranspositie en niet op een toenemende genderdysforie ( = gender-identiteit en lichamelijk geslacht zijn niet met elkaar in overeenstemming - red.). Meestal treedt er stabilisatie op voordat er duidelijk sprake is van genderdysforie.

Mannelijk en vrouwelijk subsysteem in conflict

Ruim de helft van de travestieten was liever als meisje geboren. De wens vrouw te zijn is echter doorgaans sterker dan het gevoel vrouw te zijn. Dit betekent dat het liever vrouw willen zijn niet zonder meer hoeft te duiden op genderdysforie.
Toch is voor velen is niet duidelijk of er nu sprake is van travestie of transseksualiteit. Eén op de drie travestieten geeft dan ook aan ergens tussen travestiet en transseksueel in te zitten. Meestal ondernemen travestieten echter geen stappen richting 'vrouwelijk' zoals hormoongebruik, spraaklessen en baardepilatie. Vaak ziet men te veel sociale en maatschappelijke barrières. Doorgaans is men ook ambivalent over bepaalde veranderingswensen: "Je zou eigenlijk in- en uitklapbare borsten moeten hebben."

Een van de belangrijkste problemen waar travestieten vaak mee zitten is dat zij onvoldoende ruimte kunnen of durven te scheppen voor het vrouwelijk subsysteem. De 'vrouw' in zichzelf houdt men vaak voor de buitenwereld verborgen. Het mannelijk en vrouwelijk subsysteem raken hierdoor in conflict. Het is dan de 'vrouw' die onder maatschappelijke en sociale druk van de 'man' te weinig ruimte krijgt. Dus heeft zij weinig op met het mannelijk subsysteem. Maar het mannelijk subsysteem ziet op zijn beurt weinig in het vrouwelijk subsysteem. Zij maakt immers de 'man' in de travestiet ten schande.

In onze cultuur wordt men gedwongen een keuze te maken tussen 'man' of 'vrouw'. Voor veel travestieten een onmogelijke keuze. Waar men ook voor kiest, men verliest altijd een deel van zichzelf. 'Coming out' en integratie van de 'vrouw' in de maatschappij is, met name indien travestie identiteitsbevestigend is, noodzakelijk om de 'vrouw' die ruimte te kunnen bieden waar zij om vraagt. Het mannelijk en vrouwelijk subsysteem kunnen pas tot harmonie komen door als man als 'vrouw' te leven: "Dat wijf, dat is gegroeid in al die jaren. Dat is gewoon een heel veel sterker wijf geworden. Veel completer geworden als mens. Daar ben ik echt niet meer van af te brengen. Dat is gewoon zo. Nou ja, en die man, die hobbelt wel mee en die vindt het wel goed. Maar die heeft zijn werk gedaan. Die is een beetje uitgewerkt. En ik vind dat razend spannend en heel uitdagend ook. Echt, met humor, met leven, met kracht in mijn donder. Ik vind het ook heel leuk. Ik zag er tien jaar geleden ouder uit dan nu in bepaalde zin."