De metamorfosen van stripheld Ranma

Saotome Ranma heeft een ongewoon probleem: hij verandert in een zij als hij in aanraking komt met koud water. En alleen heet water kan hem weer tot een hij maken.
Gedreven door leespassie en behoefte aan herkenning is Gabriël Bos voortdurend op zoek naar tussengenders in de literatuur. Aangezien de derde sekse in alle genres is te vinden, voert de kruistocht kriskras door romans, kinderboeken, strips, comics, gedichtenbundels, pornografie en prentenboeken. Op een goed moment stuitte Gabriël op de strip Ranma 1/2 van de Japanse Rumiko Takahashi.

Ranma 1/2 trof ik aan in een Japanse boekwinkel in Amsterdam. Met zijn grote kijkers, paardenstaart en gevulde boezem ziet deze stripheld er uit als een kruising tussen Karate Kid en Betty Boop. Hij is als jongen geboren, maar regelmatig verandert hij in een meisje.
Ranma, bedacht, geschreven en getekend door Rumiko Takahashi, is een zogenaamde manga-held. Manga is een verzamelnaam: het omvat een groot assortiment Japanse strips, variërend van familieverhalen en sprookjesachtige fantasy tot geweldadige en pornografische science fiction. In Ranma 1/2 staan de vechtkunst, de liefde en de gedaante-/geslachtsverwisselingen centraal. Je treft er tevens een symbiose in aan van elementen uit de Oosterse en de Westerse cultuur, van Yin en Yang, van vrouwelijkheid en mannelijkheid.

In Japan is Ranma enorm populair: er zijn stripboeken over hem, tekenfilms, comiccards, posters, poppen, t-shirts. Een vleug van de rage is overgewaaid naar het Westen. In Nederland zijn de strips in Engelse vertaling verkrijgbaar.

De verhalen over Ranma verschijnen wekelijks in stripvorm; per kwartaal worden deze gebundeld tot een boek. Er zijn tot nu toe vijf bundels verschenen.
In het eerste deel zien we hoe Ranma en zijn vader een reis naar China maken om zich te bekwamen in de vechtkunst. Per ongeluk vallen zij om beurten in een betoverde poel. Vader belandt in de poel van de verdronken pandabeer en als gevolg daarvan verandert hij in een reuzenpanda zodra hij in aanraking komt met koud water. Ranma valt in de poel van het verdronken meisje en telkens als hij in aanraking komt met koud water wordt hij een mooi meisje.
Het metamorfose-motief is een van de belangrijkste verhaalelementen. Ook andere personages kampen met het probleem dat zij in een bepaalde poel gevallen zijn en door contact met water van gestalte veranderen (bijvoorbeeld in een big of een kat).

Na het ongelukje met de poel komen vader en zoon terecht in Japan en verblijven daar (voor de rest van de verhalen) bij een gezin bestaande uit een vader en drie dochters. De beide vaders hebben besloten dat Ranma ter zijner tijd zal trouwen met de jongste dochter: Akane. Zij is net als Ranma zeer bedreven in de vechtkunst. Beide tieners doen alsof ze niets van elkaar willen weten maar ondertussen worden ze verliefd. Akane is erg populair bij de jongens, vanwege haar oogverblindende schoonheid, maar ze wordt getypeerd als een mannenhater die niets van gekweel wil weten.
Ranma ligt enerzijds goed bij de dames, anderzijds overtreft hij in meisjesgedaante Akane als het om het aantal gebroken jongensharten gaat.
De verhalen zijn telkens variaties op dezelfde paar thema's, zoals het aantrekkings- en afstotingsspel tussen Ranma en zijn/haar aanbidders, tussen Akane en haar bewonderaars en tussen Ranma en Akane. Ranma zorgt voortdurend voor verwarring door zijn geslachtsveranderingen. Akane is van zijn 'probleem' op de hoogte en plaagt hem ermee. Maar andere personages nemen het minder sportief op. Vooral jongens die ontdekken dat Ranma in wezen een jongen is, raken geheel over hun toeren; andersom moet Ranma niets van de herenliefde hebben.

In publikaties als Manga! Manga! The World of Japanese Comics (Frederick L. Schodt, 1983) en Anime! (Helen McCarthy, 1993) vond ik aanwijzingen dat het travestie- en geslachtswisselingsmotief vaker een cruciaal gegeven is in Japanse strips en tekenfilms. Als voorbeelden worden genoemd een verhaal van Osama waarin de dochter van een koning als jongen en (dus) troonopvolger wordt opgevoed, en een verfilmde manga van Ikeda Ryoko over een mooie jonkvrouw die zich, gedwongen door omstandigheden, vermomt als man.
In beide gevallen gaat het om travestie als redmiddel en suggereren de schrijvers die deze produkties noemen dat het erotische element van belang is, met name de biseksuele kanten er van. Ook in Ranma 1/2 wordt dit soort observaties gedaan: de geslachtsverandering maakt het mogelijk dat Ranma dikwijls intiem wordt met jongens die hem willen zoenen. Er zijn scenes waarin meisjes menen met de mannelijke Ranma van doen te hebben en hem als zodanig proberen te verleiden; als puntje bij paaltje komt en Ranma in vrouwengedaante verschijnt zorgt dat voor de nodige hilariteit.
Naar men zegt is homoseksualiteit nog steeds taboe in Japan en vormen onder meer de comics en de manga uitlaatkleppen hiervoor. Erotische betrekkingen tussen leden van dezelfde biologische kunne schijnen in Japanse strips aardig wat voor te komen. Shonen ai manga bijvoorbeeld is een genre waarin de relatie tussen twee jongens/mannen centraal staat. Verder zijn er de kostschoolverhalen waarin meisjes intiem met elkaar optrekken. Soms speelt hierbij trouwens travestie weer een rol; meisjes verkleden zich dan als jongen en gaan liefdesverhoudingen aan met meisjes.
Ook in een heel andere context is geslachtswisseling een verschijnsel dat een zekere inbedding kent in de Japanse cultuur. Beroemd is het Kabuki-toneel waar alle rollen door mannen worden vertolkt. Recenter is het Takarazuka-theater waarbij alle personages door vrouwen worden gespeeld, en de liefde tussen man en vrouw altijd het thema is. Ranma is dus niet de enige genderbender van Japanse bodem.

In Westerse ogen is een en ander wellicht puberaal. Maar het is ook grappig en voor anderen prikkelend. In ieder geval vind ik het geestig, in beide betekenissen: vermakelijk en spiritueel. Vraagtekens heb ik ook, vooral waar het de homofobische houding van Ranma betreft. Daar staat tegenover dat ik Akane, de vrouwelijke tegenhanger van Ranma, bijzonder sterk vind uitkomen. Akane is een genderbender in de emancipatorische zin: ze voldoet niet aan de help-red-mij-rol waarin veel vrouwelijke antagonisten klem zitten. Om een afgewogen oordeel over Ranma 1/2 te kunnen vellen moet je meer van de mangawereld weten. Ik ben in elk geval blij met de kennismaking.