De moed van een Iraanse familie

Dertien december vertoont de Ikon de Iraanse documentaire The Birthday. De film volgt de strijd van een gezin in Teheran om de transitie van Mustafa, de zoon des huizes, te verwezenlijken. Op het documentaire festival IDFA ging de film onder luid applaus in première. Een interview met regisseuse Negin Kianfar.

Kianfar kwam op het idee voor de documentaire toen een collega-journalist uit Beiroet haar vroeg wat onderzoek te doen naar Iraanse transseksuelen. Tot die tijd wist zij niet dat er transseksuelen in Iran bestonden. Kianfar was hoog verbaasd om te merken dat de transseksuelen zelfs ondersteund worden door de overheid. Zo draagt de Khomeini Stichting, die normalerwijs oorlogsweduwen helpt, een bedrag tot duizend dollar bij aan iedere operatie.

Negin Kianfar bij de Balie, Amsterdam

“Niet genoemd”
Kianfar’s onderzoekswerk bracht haar naar de kliniek van dokter Djalali, waar zij een aantal praatgrage transseksuelen trof. “Ze vertellen graag. Ze zijn zo open, eerlijk en eenzaam. Ze willen laten weten dat ze er ook zijn.” Dat overtuigde haar om deze film te maken. En al de transseksuelen in haar film, zegt ze, zijn idolaat van Ayatollah Khomeini.
“Hij is mijn redder” zegt Mulkara, een oudere transseksueel, in de film. “Dankzij hem word ik gerespecteerd. Als iemand aan mij twijfelt, vraag ik ze gewoon of ze het soms beter weten dan Khomeini. En dan houden ze hun mond wel. Zonder Khomeini was ik een vieze oude man, maar door hem heb ik het licht, de deur en het paradijs gezien.”
In de jaren tachtig zocht dezelfde Mulkara Khomeini op in Parijs, nog voor hij terugkeerde naar Iran. Naar aanleiding van hun ontmoeting bracht Khomeini een fatwa uit die haar en alle transen toestond om operaties te ondergaan. “Homoseksualiteit wordt in de koran veroordeeld” zegt een schriftgeleerde in de film, “maar transseksualiteit wordt in de Koran niet genoemd.” En daar danken transseksuelen hun relatief bevoordeelde positie aan.

Door dik en dun
Het doel van de transseksuelen, om mensen te informeren over hun bestaan, zal wel in Nederland, maar niet in Iran gerealiseerd worden. “De overheid accepteert transseksualiteit wel, maar de mensen niet” zegt Kianfar. “Wij hebben geen tv-zender als de Ikon in Iran, maar ook als een Iraanse zender de film zou willen tonen, dan nog zou ik het niet willen. Om de mensen in de film te beschermen.”
De openheid van de transseksuelen in The Birthday is verbluffend. Ook de ouders van één van hen, Mustafa die in de film Mahtab wordt, werkten mee aan de film, juist omdat ze het er zo moeilijk mee hebben. “Ze willen anderen informeren, maar de buren mogen het niet weten” zegt Kianfar. “Dat zou hun leven heel moeilijk maken.” De hele transitie van Mustafa naar Mahtab vindt dan ook binnenshuis plaats, en daar treffen we een handwringende vader aan, die uitlegt dat er twee soorten vrouwen zijn. “Eervolle die hun gezin gelukkig maken, en anderen die hun ouders ongelukkig maken.” Hij lijkt nog niet te weten in welke categorie zijn zoon/dochter valt. “Ik kom uit drie generaties koranlezers” zegt Mahtab’s moeder vanachter haar keukenblok. “En dan krijg je zo’n zoon.”
Maar beide ouders willen hun kind door dik en dun steunen. De camera is ook aanwezig op de avond van Mahtab’s verjaardag, als die zich voor het eerst aan de uitgebreidere familie als vrouw zal tonen. Maar eerst komt Moshen langs. Hij is Mahtab’s vriendje en toekomstige echtgenoot. De vader schudt hem hartelijk de hand. En dan gaat de camera gaat ook mee met de geliefden naar de slaapkamer waar zij zich voorbereiden op Mahtab’s coming out aan de familie.

Mahtab

Vader en kind
In de slaapkamer delen Mahtab en Moshen hun zorgen. “Wat als je moeder achter mijn geheim komt” vraagt Mahtab aan Moshen. “Ben je niet bang voor tekortkomingen in je leven?” Moshen houd haar vast. “Ze kunnen niet aan ons komen” zegt hij.
“Ze deed het niet zelf, God heeft haar zo gemaakt” zegt hij even later in de camera. Dan gaat het paar weer naar beneden, waar vijf mannen op stoelen in de huiskamer zitten en vier vrouwen op de vloer van de keuken eten.
“Zijn jullie erg verbaasd?” vraagt Mahtab aan de mannenkring om de ongemakkelijke stilte te breken. Even later blaast ze de kaarsjes op haar verjaardagstaart uit. Iedereen lacht en klapt. Moshen geeft haar een ring, en even later dansen zij en Moshen terwijl de familie, op de muziek mee klapt.
Het is geweldig wat Mahtab’s familie vermag, maar vooral bij de vader blijft de ambivalentie en de vrees voor z’n kinds toekomst bestaan. Daags voor de operatie uit hij weer zijn angsten en wensen aan zijn zoon. Zo ziet hij haar, als zijn zoon. “Ik wil niet dat je ongelukkig wordt” zegt hij. “Ik wil dat je een man bent.”
Mahtab vaart tegen hem uit. “Vrouwen zijn niet minder dan mannen” roept zij. Even later huilt ze op haar slaapkamer terwijl een mannenstem uit haar cd-speler galmt: “I don’t blame you for anything”. Ze wou willen dat haar vader het haar zou zeggen. “Mijn broer ontwijkt mijn blik” snikt ze. “Iedere dag weer… iedere dag weer.” Ze schaamt zich voor wat ze haar familie aandoet.

Een zwarte schim
Op de dag van haar ziekenhuisopname komt Mahtab in een zwart gewaad gesluierd de trap van haar ouderlijke woning af. Tot nu toe zagen we haar alleen binnenshuis, in westerse kleding. Dit is de eerste keer dat zij als vrouw de straat opgaat, in het gewaad waarmee de meeste Iraanse vrouwen over straat bewegen. Haar vader wenst haar geluk en voor ze de deur uitgaat kust hij de Koran en houdt het boek boven het hoofd van zijn toekomstige dochter. Zij kust het boek dat in zijn handen rust, drie maal, en drie maal legt haar voorhoofd er tegen. Dan houdt de kleine man het boek nog hoger, zo hoog dat Mahtab er onder door kan lopen, de deur uit. Als een zwarte schim rent Mahtab door de steeg naar de auto die bij de hoofdweg staat te wachten. De buren mogen haar niet zien. Mahtab’s zwarte gewaad maakt haar nog vele malen groter dan zij in westerse kleding al was, en weinig vrouwen in zo’n gewaad rennen zo hard, of met zulke lange passen. Vader en moeder kijken haar na.
We volgen Mahtab in de auto en het ziekenhuis. En ook als Mahtab zich de volgende ochtend klaar maakt voor de operatie, is de camera er weer. Als Mahtab naar de operatiekamer loopt krijgt zij een witte cape om. “Zorro!” zegt ze lachend tegen de camera.
Kianfar toont ons de operatie zelf niet. We zien de handen van de chirurg achter een groen operatiegordijntje verdwijnen, en dan toont Kianfar ons een prachtige opeenvolging van overvloeiende beelden. “Mahtab zag dit als de dood van Mustafa” zegt Kianfar. “Als iemand sterft, gaan wij in Iran naar de moskee om te rouwen. Dat hebben Mahteb en haar ouders ook gedaan. Die beelden toon ik in de overvloeiers.”

Niemand weet…
Een paar dagen na de operatie is Mahtab al weer thuis. Opnieuw blaast ze de kaarsjes uit van een verjaardagstaart. Dit maal geldt het de eerste verjaardag van Mahtab.
Toch laat Kianfur de kijker weten dat de operatie ‘mislukt’ is. Waarom wil zij ons dat laten weten? “Het gaat mij om de chirurg” zegt Kianfur. “Niet één keer, maar wel drie keer, sloot de nieuw gevormde vagina zich weer. Wie het zich kan veroorloven gaat naar Thailand.” Ondanks deze tegenslag blijven Mahtab en Moshen samen, vertelt Kianfur. De familie is verhuisd. “Als er geroddeld zou worden zou Moshen gedwongen kunnen worden Mahtab te verlaten. Uitsluiting kan je leven onmogelijk maken.”
Op het nieuwe familieadres is Mahtab veel gelukkiger. Ze gaat iedere morgen melk halen bij de melkboer om de hoek. De chador schept duidelijkheid over haar sekse en voorkomt onhandige vragen. “Niemand weet van haar verleden” zegt Kianfur. “Ook Mahtab’s schoonmoeder niet.”

Ikon zendt The Birthday uit op 13 december, op Nederland 2 van om 24.00 uur tot 1.12 uur