Spijtoptanten
Een bijzonder sprookje van genderonbehagen
Regretters van Marcus Lindeen is inderdaad een bijzondere film. Zelden zat een zaal vol mensen zo ademloos te kijken en dat een heel uur lang. Toch is de opzet haast te simpel voor woorden: in een donkere studio zitten twee oudere mannen naast elkaar op een stoel, en aan de hand van snapshots vertellen zij elkaar een stuk van hun levensverhaal. Even beleefd als nietsontziend bevragen zij elkaar over die ene ongewone ervaring die zij delen, van geslacht te zijn veranderd en daar spijt van hebben. Orlando beschrijft hoe hij als homo-jongen een leven aan de zelfkant leidde. De wereld was voor hem een onherbergzaam oord, tot hij in het verhaal van Christine Jorgensen een mogelijkheid zag om zich een beter leven te verwerven. Hij was een van de eerste transseksuelen die in Zweden een geslachtsverandering onderging, was elf jaar lang getrouwd met een man tot haar droom in een nachtmerrie eindigde doordat hij ontdekte dat zij ooit een man was geweest. Mikhael was zijn leven lang een verlegen man die er niet in slaagde contact te maken met "de andere sekse", tot hij op de gedachte kwam dat zijn leven ten goede zou keren als hij Mikhaela werd. Beiden herinneren zich een moment van diepe ontgoocheling direct na hun operatie, maar hebben jaren lang geprobeerd om er het beste van te maken. Tot zij uiteindelijk besloten de fysieke verandering langs operatieve weg ongedaan te maken. Voor Orlando betekent dat verder gaan op de zoektocht om heel te worden, Mikhael verwacht te kunnen terugkeren naar zijn oude zelf, zij het rijker geworden door de ervaring die hij opdeed als Mikhaela.
Het is goed om te weten dat de film niet is wat hij lijkt - en soms ook expliciet beweert te zijn. ("......, the two meet for the first time to talk about their lives as well as the one defining regret they both share: their sex change.") Hoe authentiek en spontaan de dialoog ook overkomt, Regretters is een buitengewoon sterk gestyleerd kunstwerk, waardoor het waar gebeurde verhaal mythische proporties krijgt. Regisseur Marcus Lindeen interviewde Mikhael Johansson voor een radioprogramma en kwam daardoor in contact met Orlando Fagin, die hij telefonisch interviewde. Beider verhalen verwerkte hij tot het script voor een theaterstuk, dat op de bühne een daverend succes bleek. Dat succes deed de twee spijtoptanten ermee instemmen om een film te maken, waarin zij zelf als acteurs het script over het voetlicht brengen. En geen kijker die dat zou geloven als de maker het niet zelf had verteld. Weergaloos knap!
Het verhaal van beide mannen is in de film van vrijwel alle mogelijke context ontdaan. Behalve zijzelf en een anonieme buitenwereld komen er slechts twee andere mensen in voor, de gewelddadige vader van Mikhael en de echtgenoot van Orlando. Verder niemand. Opvallend is dat geen van beiden in de gelegenheid lijkt te zijn geweest om werkelijke vrouwen te ontmoeten, met wie zij hun eigen identiteit als vrouw zouden hebben kunnen ‘co-construeren'. Media spelen een cruciale rol in hun perceptie van vrouwelijkheid. Orlando was zonder het verhaal van Christine Jorgensen nooit op het idee gekomen dat hij een vrouw zou kunnen zijn; voorlopig had het verlangen met een man te leven een groter urgentie dan te weten wie hij zelf was. De droom die hij daaromheen weefde lijkt direct aan de bouquetreeks ontleend en om dit sprookje waar te maken leent Orlando de naam van Isadora Duncan, de danseres.
Mikhael kent de liefde alleen uit films als Bridges of Madison County met Clint Eastwood en Meryl Streep. Zijn denkbeelden over mannen en vrouwen beperken zich tot starre stereotypen, die niet vatbaar lijken voor bijstelling. Op een gegeven moment probeert hij de vergissing van zijn leven te verklaren: "Ik moest zelf de vrouw worden die ik niet kon krijgen om een eind te maken aan dat ondraaglijk verlangen." Had hij dit kunnen zeggen zonder kennis van Michael Bailey's The Man Who Would Be Queen?
Door dit welbewuste isoleren van de hoofdpersonen en hun dilemma's is het verhaal indringend als een Griekse tragedie. Maar wat blijft er over als het publiek de bijbehorende katharsis heeft doorgemaakt en de lichten in de zaal weer aangaan? Mijn eigen ervaring is dat de indruk nog lang blijft hangen en er afstand nodig is om een en ander in perspectief te zien.
Volgens de organisatie van het TranScreen filmfestival was deze film niet alleen ‘buitengewoon', maar ook ‘controversieel'. Bij nader inzien blijkt dat vooral te komen doordat door emancipatiebewegingen en dus ook door de transgender gemeenschap het persoonlijke altijd van uit politiek perspectief gezien wordt. De bijzondere levensloop van deze twee mensen heeft verschillende politieke implicaties. Volgens sommigen zou de film niet representatief zijn voor de transseksuele ervaring. In de praktijk is minder dan 1% van degenen die deze levensbepalende behandeling ondergaan ‘spijtoptant'. Het is voor deze maatschappelijk kwetsbare groep niet bevorderlijk dat het thema zo opgeblazen wordt, temeer daar deze film voor een mainstream publiek is bedoeld.
Een vergelijkbare kritiek zegt dat de film twee hardnekkige stereotyperingen van transseksuelen bevestigt: transvrouwen zijn eigenlijk homoseksuele mannen, die uit conformisme aan de heteronorm de vrouwenrol willen aannemen (Orlando) of anders wel heteroseksuele mannen die zelf de vrouw willen worden die voor hen onbereikbaar lijkt (Mikhael). Wie niet weet hoe uniek de situatie van deze twee mannen is, zou zelfs kunnen concluderen dat de transseksuele ervaring nooit authentiek is, maar altijd de vermomming van een ander psychisch of sociaal probleem.
Anderzijds zou de film ook heel goed als maatschappijkritiek opgevat kunnen worden. Orlando en Mikhael zijn te zien als slachtoffers van een gendertweedeling die alles en iedereen die ‘anders' is in een keurslijf dwingt. In de rationalisaties achteraf van hun vergissing zijn gemakkelijk twee boosdoeners aan te wijzen: de homovijandige samenleving die Orlando het leven onmogelijk maakte en de chirurg die beter het mes in Mikhael's motivatie had kunnen zetten dan in zijn lichaam.
En wat te denken van de zorg om de zorg voor transgenders? Een van de festivalgangers opperde na het zien van de film: "Deze twee dappere mannen vertellen voor de camera wat hun verwachtingen van het vrouwenleven waren en wat het hen gebracht heeft. Hun redenen en redeneringen zullen voor genderdysforie-zorgteams een reden zijn te roepen dat het maar goed is dat hun protocollen zo strikt zijn. Voor mij toont het precies het falen van diezelfde protocollen: je wordt in een mal geperst waar je waarschijnlijk helemaal niet (of niet helemaal) in past en de ruimte voor echt anders-zijn, voor vrijheid wordt beperkt."
Tenslotte is spijt een enorm taboe onder transen. De druk om gelukkig te zijn met het resultaat van de transitie is groot. Wat deze mensen laten zien is dat het mis kan gaan. Is daar iets mis mee? Of kunnen we er iets van leren? Ik weet het niet: de unieke ervaringen van Mikhael en Orlando staan wellicht toch te ver af van de gevoelens van spijt en teleurstelling waar een deel van die andere 99% van de transgemeenschap mee te maken krijgt. Dus of deze film die ervaring bespreekbaarder zal maken, waag ik te betwijfelen.
Voor regisseur Marcus Lindeen zijn dit waarschijnlijk evenzovele onbedoelde neveneffecten van zijn werk. Hij heeft weliswaar langdurig en intensief onderzoek gedaan naar de maatschappelijke en sociale omstandigheden die de verhalen van Orlando en Mikhael vergezellen. Toch heeft hij vervolgens besloten om al die wetenschap buiten het blikveld van de camera te houden en de twee hoofdpersonen alleen te laten met elkaar en hun levensgeschiedenissen. Lindeen betoont zich in deze niet de journalist die hij was, maar de kunstenaar die hij werd. Dat is zijn goed recht en je zou zelfs kunnen zeggen dat hij daar goed aan gedaan heeft. Want alle sociologische analyses en politieke agenda's ten spijt staat ieder mens uiteindelijk toch alleen voor de keuzes die zijn of haar leven bepalen. De kracht van het stuk ligt niet in de bijzondere situatie van deze mensen, maar in hoe zij die tegemoet treden. Zij worden daarmee een toonbeeld van buitengewone levensmoed en dat geeft aan Regretters een betekenis die alle controversen achter zich laat.
