Een warm applaus na de vertoning van ‘Come on, Scumbags’ op de eerste dag van het filmfestival in het Amsterdamse filmhuis Cavia. Het publiek heeft een goed uur lang een intieme film gezien over Zhenya, transgender vrouw en iemand die zich tegelijk openstelt en afschermt. Ze distantieerde zich later van de film. Dat roept vragen op.

Hoewel de Kazakhstaanse filmmaakster Madina Mustafina (28) met haar had afgesproken dat ze haar een jaar zou volgen, wilde Zhenya er na negen maanden mee stoppen. Ze trok zich terug uit het project en wilde zelfs dat de hele film geschrapt zou worden. Wat doe je met een film over een persoon die niet meer wil dat haar verhaal in de openbaarheid komt?

De film ‘Come on, Scumbags’ was te zien op de derde editie van tweejaarlijkse filmfestival TranScreen, 3 tot 7 juni in de filmhuizen Rialto en Cavia in Amsterdam. Het aanbod was overweldigend. Bijna tweehonderd films uit de hele wereld ontvingen de organisatoren. In vijf dagen tijd – 3 tot 7 juni – zijn er 23 vertoningen met 68 langere en kortere films geweest. TransAnders, een documentaire met personen uit de stad, won de publieksprijs. In de film van Kim Bakker vertellen travestieten en transgender mensen van middelbare leeftijd over hoe ze leven met hun geheim, de zoektocht naar identiteit, de twijfel, de zelfacceptatie en de reactie van de omgeving.

Still uit de film

Een eerlijke en emotionele documentaire. AT5 heeft de film al een keer uitgezonden en 13 en 14 juli gebeurt dat nog een keer. De geportretteerde mensen in de film kunnen trots zijn dat ze zo naar buiten zijn getreden. Maar de situatie in Kazakhstan is voor lhbt’ers niet vergelijkbaar met Amsterdam, ongetwijfeld veel kwetsbaarder. Dan vraag je je af wat de consequenties van openheid over je identiteit zijn. Bovendien zat Zhenya tijdens de opnames in een andere positie dan de mensen van TransAnders.

'Misschien wilde ze niet dat mensen iets over haar verleden zouden weten'

Filmmaakster Mustafina, die niet naar Amsterdam kon komen, had de organisatoren laten weten dat ze het contact met haar hoofdpersoon was verloren. Naar de reden waarom Zhenya zich had teruggetrokken, kan ze alleen maar raden. “We hadden een goede verstandhouding, dat kun je ook zien in de film. Het begon ongeveer toen ze haar borstoperatie had. Misschien begon ze zich toen meer vrouw te voelen en wilde ze niet dat mensen iets over haar verleden zouden weten.” Bij TranScreen groeide twijfel over de screening, zegt Paul ter Veld, een van de organisatoren. Niet vanwege de kwaliteit van de productie, maar vanwege Zhenya.

Verborgen wereld

TranScreen, dat dit jaar met ongeveer 1.000 verkochte tickets opnieuw meer bezoekers trok, wil 'het publiek meer bekendheid meegeven van de veelzijdigheid van transgenders en genderdiverse mensen'. Een aantal van de films die TranScreen kreeg aangeboden, zijn documentaires waarin filmmakers een vriend of familielid volgen die in transitie gaat. Ergens op de wereld.

Filmmakers willen bijdragen aan de emancipatie van transgender mensen, ze willen laten zien wat het betekent om trans* te zijn, ze willen misschien ook gewoon een bijzonder verhaal vertellen. Maar ze zijn wel afhankelijk van mensen zoals Zhenya. Mensen die ‘ja’ zeggen in een periode dat ze erkenning en begrip zoeken, maar in het veranderproces mogelijk anders tegen de openheid aankijken. Bovendien, is het nog hun verhaal dat verteld wordt in de productie (film, docu, boek, tv-programma, fotoboek) of het verhaal van de maker ervan? En misschien wil Zhenya ook gewoon verder met haar leven als meisje zonder steeds te worden herinnerd aan haar vroegere leven als jongen.

Hoe dan ook, een productie zoals ‘Come on, scumbags’ is meer dan een simpele registratie van het leven van Zhenya. De docu springt eruit en voegt iets toe. Dat is te omschrijven als mededogen, maar je proeft misschien ook wel iets van de fascinatie van de filmmaakster.

Mustafina, opgeleid op een filminstituut in Moskou bij Marina Razbezhkina, had eerder een prijswinnende documentaire gemaakt over een dakloze familie in eenzelfde rauwe realiteit. Voor haar derde filmproject dook ze in de lhbt-scene in haar geboortestad Karaganda, een stad met een half miljoen inwoners in Kazakhstan. Die lhbt-scene is een verborgen wereld, mailt ze later. De meeste mensen weten er helemaal niets van, en dat gold aanvankelijk ook voor haarzelf. “Soms fantaseerde ik er wel over hoe het zou voelen om lesbisch te zijn. Maar toen ik begon met de film en twee jongens of twee meisjes elkaar zag kussen, was dat nieuw voor mij, en ook wel even een schok.”

Still uit de film

Ze concentreerde zich op Zhenya. “Mijn belangrijkste inzet was te zien wie ze was, wat belangrijk voor haar is, waar ze bang voor was, wat haar aan het lachen of huilen maakte en hoe ze in de wereld stond.” Zhenya houdt van dansen en mannen oppikken. Zo staat in de filmbeschrijving. Ze leert haar vriendinnen hoe je moet zoenen. Ze is niet anders als duizend andere meisjes, behalve één ding: ze is niet als meisje geboren. Maar ze is wel ‘a person with intimacy issues’. Zo las ik, en wat de oorzaak daarvan ook mag zijn, het lijkt me een goede beschrijving. ‘Je weet eigenlijk nooit wat ze denkt.’

Ongeautoriseerd

De film, uitgebracht in 2013, is een liefdevol portret van de toen 18-jarige Zhenya. De documentaire toont de vriendschap en genegenheid van haar omgeving en zit vol prachtige momenten. Bijvoorbeeld als ze hoort van haar moeder dat die haar borsten wil betalen. Dat deelt ze met haar oma via Skype. Of als ze blij en dronken door de sneeuw loopt, lol maakt met haar vriendinnen of een noodzakelijk gesprek met een vriendje voert. “Verliefd worden op mij is de grootste fout van je leven”, zegt ze plagerig tegen hem. De titel ‘Come on, scumbags’ (kom op idioten) is een uitspraak die volgens Mustafina helemaal past bij Zhenya.

'Mijn inzet was te zien wie ze was, waar ze bang voor was en wat haar aan het lachen of huilen maakte'

Maar wat doe je met zo’n film? Bij een biografie waar een auteur vaak jaren aan heeft gewerkt, kun je nog ‘ongeautoriseerd’ op de kaft zetten. Denk aan de biografie van Thea Derks over Reinbert de Leeuw. Derks mocht alleen kritiek op De Leeuw opnemen als hij die redelijk vond. ‘Een biografie is geen selfie’, schrijft Hans Renders in Vrij Nederland van 10 mei 2014. Hij pleit voor de ongeautoriseerde biografie. Aan de andere kant bouwt tegenwoordig iedereen aan een imago, een beeld van zichzelf, zoveel mogelijk likes op social media. Zeker van belang voor iemand die zoals Zhenya aan de poort van volwassenheid staat.

Zo’n project aangaan, is voor beide partijen een spannend avontuur waarin ze beiden veel investeren, zowel de filmmaker als de hoofdpersoon. Afgezien van Kazakhstan, kan ik me de positie van Zhenya indenken. Uiteindelijk wil ze weg van haar verleden en ze wil dat haar genderidentiteit serieus wordt genomen. Ze wil ongetwijfeld liever niet dat mensen in haar de transpersoon blijven zien. Voor sommige mensen is dat misschien lastig.

Ik ben toch blij dat ik deze mooie film gezien heb, en ik vraag me af hoe het nu gaat met Zhenya.

Wil je reageren? Dat kan via het contactformulier.

madina on Vimeo.

Trailer TransAnders

Trailer TranScreen