Geen vrouw, geen man: het vrouwenhuwelijk in Afrika
Meer dan dertig volken in Afrika kenden het zogenaamde vrouwenhuwelijk, maar in het Westen is er weinig over bekend, en de laatste twintig jaar is er niets nieuws meer over geschreven. 'Zou het eigenlijk nog bestaan?', was daarom de vraag waarmee journalist en antropoloog Sybilla Claus naar Kenia en Zuid-Afrika vertrok. Al snel wist ze: het vrouwenhuwelijk is nog springlevend, al lijkt het in een aantal gevallen op zijn retour. En wat haar bevindingen voor de lezers van dit blad extra belangwekkend maakt, is dat zij vond dat er met de huwelijksvoltrekking sprake is van de overgang naar een derde gender.
Als ik op het erf van de familie Kerich, die in een klein dorpje in Kenia thee verbouwt, vraag waar vrouwen wonen die met vrouwen getrouwd zijn, wijzen familie en buren naar alle kanten. Dan komt Taptuwei aanlopen, een tachtigjarige vrouw van een meter vijftig. Een gelooid, tandenloos gezicht en oorlellen met enorme gaten die tot op haar schouders zijn uitgerekt. Twee vrouwen had ze, en negen kinderen. Als rok draagt ze een lap koeienleer, want een jurk is maar westers gedoe.
Terwijl Nederlanders denken dat zij het eerste land ter wereld zijn waar het homohuwelijk is ingevoerd, zijn er in Afrika al eeuwenlang zo'n dertig volken waar vrouwen met vrouwen trouwen. Omdat de antropologische beschrijvingen hiervan echter 20 jaar geleden stoppen, heb ik als Trouw-journalist in 1997 subsidie gekregen om te onderzoeken of deze huwelijksvorm nog steeds bestaat en wat wij westerlingen daarvan kunnen opsteken . Ik bezocht in zes weken zes volken in Kenia en Zuid-Afrika en kon al snel concluderen: het vrouwenhuwelijk is nog springlevend.
Het bijzondere aan dit huwelijk is dat de vrouwelijke echtgenoot - de initiërende partner - niet meer gezien wordt als vrouw maar ook niet als man. Tijdens de bruiloftsceremonie wordt zij een derde gender. Daarmee hebben deze volken niet alleen drie genders maar hebben ze tevens sekse en gender losgekoppeld. De rol van echtgenoot drukt een hiërarchische positie uit en kan daarom in sommige gevallen voor beide geslachten openstaan. Bovendien is de genderrol tijdens het leven te veranderen, zonder operatieve ingrepen of hormoongebruik.
Kern van het vrouwenhuwelijk is, dat het voorkomt in patrilineaire samenlevingen: waar continuïteit van de familie en het familiebezit via mannelijke lijn van het grootste belang is. Omdat het in die context zo belangrijk is dat er een mannelijke erfgenaam komt, is het een zoonloze vrouw toegestaan dat zij door een huwelijk met een andere vrouw een derde gender aanneemt. De uitverkoren bruid zal met behulp van een spermadonor kinderen voor haar krijgen. Bovendien speelt in culturen waar het vrouwenhuwelijk voorkomt het betalen van een bruidsprijs een doorslaggevende rol bij het verwerven van de economische en juridische zeggenschap over een vrouw en haar kinderen. De 'female husband' die de bruidsprijs betaald heeft, heeft daarmee alle rechten, de spermadonor geen enkel.
Deze vrouwelijke echtgenoot krijgt daarvoor sociale en materiële waardering; ze neemt nu een hogere status in en ziet haar bezit groeien. 'Natuurlijk bevalt dit me beter', zegt de Keniaanse Chelibwob (50) dan ook, haar huidige huwelijk met het vorige vergelijkend, nadat ze op blote voeten met haar kapmes uit het maïsveld tevoorschijn is gekomen. 'Nu neem ÃÂÂk de beslissingen.' Het vrouwenhuwelijk heeft zo een onbedoeld neveneffect: het is voor (oudere) vrouwen in Kenia de enige manier om eigen baas te zijn en toch een gerespecteerd leven te leiden. Parmalel (82), trots op haar twee vrouwen en zestien kinderen, is eveneens enthousiast over haar rol als gezinshoofd: Natuurlijk, het is lang niet zoveel werk! Ik heb nu eindelijk de tijd om te praten en te relaxen, net als de mannen.'
Maar ook de jongere partners hebben baat bij een vrouwenhuwelijk. Voor hen zijn de voordelen zekerheid (liever een rijke vrouw dan een arme man, liever getrouwd met een vrouw dan gescheiden of alleenstaande moeder zijn), grotere seksuele (ze kan zelf een minnaar kiezen) en sociale vrijheid, de hogere bruidsprijs die een vrouw betaalt en de prettige samenwerking: de female husband ruziet en slaat minder dan de doorsnee echtgenoot. Het stel is eerder maatjes dan een standaard echtpaar: 'Ik ben blij dat niemand met me ruziet als ik mijn werk doe,' zegt Alice (48).
Net als in Kenia is ook in Zuid-Afrika het vrouwenhuwelijk nog steeds een gebruikelijk fenomeen. Het gaat hier vaak om politieke of adellijke leiders en om genezers, vrouwen met zo'n bijzondere status dat zij zich niet als echtgenote aan het gezag van een man kunnen onderwerpen. Het beroemdste voorbeeld is de koningin van de Lovedu in het voormalige Transvaal. Hier niks geen prins Claus-constructie, een man naast de koningin is gewoonweg onvoorstelbaar. Waar haar moeder elf vrouwen had en haar grootmoeder tien, heeft Modjadji (62) er trouwens zelf nog maar een magere vier.
In West-Afrika zou volgens de literatuur het vrouwenhuwelijk inmiddels uitgestorven zijn. In landen als Nigeria en Benin kunnen vrouwen van oudsher in de handel rijkdom en macht verwerven. Een rijke vrouw kon een vrouw huwen, zo haar eigen 'huis stichten' en nog meer status verwerven .
Samenvattend kun je stellen dat er regionaal grote verschillen zijn in redenen waarom en manieren waarop vrouwen echtgenoot worden. Bij het ene volk moet de vrouw de menopauze voorbij zijn en mag zij nooit meer aan seks doen, elders trof ik een vruchtbare twintiger die echtgenoot was. Soms is de echtgenoot ook nog met een man getrouwd, ergens anders is dat onvoorstelbaar. Hier heet zij 'husband', daar heet zij 'oma'. Soms doet zij niets meer aan het traditionele vrouwenwerk, elders ligt dat niet zo strikt. Maar bij al deze volken nemen de female husbands een cultureel erkende en omschreven derde genderpositie in.
Uit de literatuur blijkt dat het vrouwenhuwelijk ook door de tijd veranderbaar is. Vrouwen hebben het de afgelopen honderd jaar aan hun behoeftes aangepast om hun positie te verbeteren. Het lijkt erop dat deze patriarchale culturen 'afwijkend' gedrag van vrouwen wel accepteren als zij het stroomlijnen binnen een vrouwenhuwelijk en overgaan naar een derde gender.
Zo hebben in Nairobi vooral prostituees het vrouwenhuwelijk gebruikt om hun bezit veilig te stellen, kinderen te krijgen of te adopteren en zo te zorgen voor een prettige oude dag. Voor wie op het platteland ouders of een huwelijk ontvluchtte, weduwe of kinderloos was, bood Nairobi kans op een onafhankelijk bestaan. Betaald werk voor vrouwen was er amper, de enige goedbetaalde baan was prostitutie. Er waren geen pooiers of bordelen, ieder werkte voor zichzelf. Hoeren belegden hun verdiensten in huizen in de stad omdat zij in tegenstelling tot mannen geen recht hadden op eigen grond in hun geboortestreek.
De blanke bezetters in Zuid-Afrika hebben het vrouwenhuwelijk bestreden, maar niet kunnen uitbannen. Bij tien volken is het daar beschreven, bij de drie die ik in Transvaal bezocht, komt het nog steeds voor. Van de Zoeloes is bekend dat zij de wet omzeilden door bij de officiële registratie de spermadonor als bruidegom en de female husband als getuige te registeren.
De modernste aanpassing van het vrouwenhuwelijk is te zien in Zimbabwe. Daar kan een lesbische vrouw ontkomen aan mishandeling en verkrachting door op traditionele wijze een vrouw te huwen. Daarvoor moet je wel eerst familie en genezers ervan overtuigen dat je bezeten bent door een mannelijke 'geest'. Homo-zijn is taboe, een vlucht in de derde gender lijkt goede overlevingskansen te bieden.
Elke westerse lezer wil nu natuurlijk weten: doen die dames het met elkaar? De vraag is zo gecompliceerd dat ik het antwoord schuldig moet blijven. Het zou onbeschoft zijn tijdens zo'n kort bezoek te vragen naar taboe-onderwerpen als seks en homoseksualiteit. Antropoloog Herskovits meldt al in 1937 dat het wat hem betreft niet alleen een economisch arrangement is, maar ook een cultureel aanvaardbare context voor homoseksualiteit. Helaas waren de meeste antropologen na hem seksistisch en homofoob, zodat de literatuur ook geen bron kan zijn. Uit andere beschrijvingen blijkt overigens dat vrouwenseks in Afrika diverse vormen heeft gekend; tot zeer recent is het echter nooit op de westerse wijze als 'lesbisch' gelabeld. De vraag of er liefde in het spel is, valt eenvoudiger te beantwoorden: 'Ik was gelukkig met mijn 'oma' tot ze stierf. Ze gaf alles wat de familie nodig had en heeft me nooit geslagen', stelt Alice. 'Het is liefde', antwoordt Chelibwob op de vraag waarom ze juist háár vrouw als bruid gekozen heeft: 'Je vertrouwt je vrouw en zorgt voor elkaar en de kinderen.'
Behalve kolonialisme, christendom en modernisering hebben nu ook het bekend worden van de term homosekualiteit en de bijbehorende homofobie een negatieve uitstraling op vrouwen die met vrouwen trouwen. Missionarissen vonden het vrouwenhuwelijk moreel verwerpelijk, maar ook moderne zwarte leiders willen er het liefst vanaf omdat ze het associëren met homoseksualiteit.
Ook al weet haast niemand van het bestaan van het vrouwenhuwelijk, en ook al roept het fenomeen tegenwoordig weerstand op, toch blijkt het bij de bezochte volken nog alom tegenwoordig te zijn. Maar er is wel sprake van teruggang in het aantal huwelijken, ongetwijfeld terug te voeren op de invloed van christendom, onderwijs, homofobie en natuurlijk modernisering. In de (grote) steden ben ik het bijvoorbeeld niet tegengekomen, en bij één volk waren de female husbands allen boven de 80 jaar. Als deze neerwaartse trend doorzet, zal het oprukken van de westerse cultuur opnieuw een verlies van een derde gender tot gevolg hebben - vergelijkbaar met het verdwijnen van de berdaches in Noord-Amerika.
Literatuur
Amadiume, I. (1995). Male daughters, female husbands. Gender and sex in an African society. London: Zed Books.
Krige, E. Jensen (1974). Woman-marriage, with special reference to the Lovedu - its significance for the definition of marrage. Africa, no.44, 11-37.
Smith, Oboler R. (1980). Is the female husband a man? Woman/woman marriage among the Nandi of Kenya. Ethnology, 29, no.1, 69-88.
Tietmeyer, E. (1985). Frauen heiraten Frauen. Studien zur Gynaegamie in Afrika. Hohenschäftlarn: Klaus Renner Verlag.
Als ik op het erf van de familie Kerich, die in een klein dorpje in Kenia thee verbouwt, vraag waar vrouwen wonen die met vrouwen getrouwd zijn, wijzen familie en buren naar alle kanten. Dan komt Taptuwei aanlopen, een tachtigjarige vrouw van een meter vijftig. Een gelooid, tandenloos gezicht en oorlellen met enorme gaten die tot op haar schouders zijn uitgerekt. Twee vrouwen had ze, en negen kinderen. Als rok draagt ze een lap koeienleer, want een jurk is maar westers gedoe.
Terwijl Nederlanders denken dat zij het eerste land ter wereld zijn waar het homohuwelijk is ingevoerd, zijn er in Afrika al eeuwenlang zo'n dertig volken waar vrouwen met vrouwen trouwen. Omdat de antropologische beschrijvingen hiervan echter 20 jaar geleden stoppen, heb ik als Trouw-journalist in 1997 subsidie gekregen om te onderzoeken of deze huwelijksvorm nog steeds bestaat en wat wij westerlingen daarvan kunnen opsteken . Ik bezocht in zes weken zes volken in Kenia en Zuid-Afrika en kon al snel concluderen: het vrouwenhuwelijk is nog springlevend.
Het bijzondere aan dit huwelijk is dat de vrouwelijke echtgenoot - de initiërende partner - niet meer gezien wordt als vrouw maar ook niet als man. Tijdens de bruiloftsceremonie wordt zij een derde gender. Daarmee hebben deze volken niet alleen drie genders maar hebben ze tevens sekse en gender losgekoppeld. De rol van echtgenoot drukt een hiërarchische positie uit en kan daarom in sommige gevallen voor beide geslachten openstaan. Bovendien is de genderrol tijdens het leven te veranderen, zonder operatieve ingrepen of hormoongebruik.
Welke vrouwen huwen vrouwen?
Kern van het vrouwenhuwelijk is, dat het voorkomt in patrilineaire samenlevingen: waar continuïteit van de familie en het familiebezit via mannelijke lijn van het grootste belang is. Omdat het in die context zo belangrijk is dat er een mannelijke erfgenaam komt, is het een zoonloze vrouw toegestaan dat zij door een huwelijk met een andere vrouw een derde gender aanneemt. De uitverkoren bruid zal met behulp van een spermadonor kinderen voor haar krijgen. Bovendien speelt in culturen waar het vrouwenhuwelijk voorkomt het betalen van een bruidsprijs een doorslaggevende rol bij het verwerven van de economische en juridische zeggenschap over een vrouw en haar kinderen. De 'female husband' die de bruidsprijs betaald heeft, heeft daarmee alle rechten, de spermadonor geen enkel.
Deze vrouwelijke echtgenoot krijgt daarvoor sociale en materiële waardering; ze neemt nu een hogere status in en ziet haar bezit groeien. 'Natuurlijk bevalt dit me beter', zegt de Keniaanse Chelibwob (50) dan ook, haar huidige huwelijk met het vorige vergelijkend, nadat ze op blote voeten met haar kapmes uit het maïsveld tevoorschijn is gekomen. 'Nu neem ÃÂÂk de beslissingen.' Het vrouwenhuwelijk heeft zo een onbedoeld neveneffect: het is voor (oudere) vrouwen in Kenia de enige manier om eigen baas te zijn en toch een gerespecteerd leven te leiden. Parmalel (82), trots op haar twee vrouwen en zestien kinderen, is eveneens enthousiast over haar rol als gezinshoofd: Natuurlijk, het is lang niet zoveel werk! Ik heb nu eindelijk de tijd om te praten en te relaxen, net als de mannen.'
Maar ook de jongere partners hebben baat bij een vrouwenhuwelijk. Voor hen zijn de voordelen zekerheid (liever een rijke vrouw dan een arme man, liever getrouwd met een vrouw dan gescheiden of alleenstaande moeder zijn), grotere seksuele (ze kan zelf een minnaar kiezen) en sociale vrijheid, de hogere bruidsprijs die een vrouw betaalt en de prettige samenwerking: de female husband ruziet en slaat minder dan de doorsnee echtgenoot. Het stel is eerder maatjes dan een standaard echtpaar: 'Ik ben blij dat niemand met me ruziet als ik mijn werk doe,' zegt Alice (48).
Net als in Kenia is ook in Zuid-Afrika het vrouwenhuwelijk nog steeds een gebruikelijk fenomeen. Het gaat hier vaak om politieke of adellijke leiders en om genezers, vrouwen met zo'n bijzondere status dat zij zich niet als echtgenote aan het gezag van een man kunnen onderwerpen. Het beroemdste voorbeeld is de koningin van de Lovedu in het voormalige Transvaal. Hier niks geen prins Claus-constructie, een man naast de koningin is gewoonweg onvoorstelbaar. Waar haar moeder elf vrouwen had en haar grootmoeder tien, heeft Modjadji (62) er trouwens zelf nog maar een magere vier.
In West-Afrika zou volgens de literatuur het vrouwenhuwelijk inmiddels uitgestorven zijn. In landen als Nigeria en Benin kunnen vrouwen van oudsher in de handel rijkdom en macht verwerven. Een rijke vrouw kon een vrouw huwen, zo haar eigen 'huis stichten' en nog meer status verwerven .
Samenvattend kun je stellen dat er regionaal grote verschillen zijn in redenen waarom en manieren waarop vrouwen echtgenoot worden. Bij het ene volk moet de vrouw de menopauze voorbij zijn en mag zij nooit meer aan seks doen, elders trof ik een vruchtbare twintiger die echtgenoot was. Soms is de echtgenoot ook nog met een man getrouwd, ergens anders is dat onvoorstelbaar. Hier heet zij 'husband', daar heet zij 'oma'. Soms doet zij niets meer aan het traditionele vrouwenwerk, elders ligt dat niet zo strikt. Maar bij al deze volken nemen de female husbands een cultureel erkende en omschreven derde genderpositie in.
 |
| Modjadji (midden), de vijfde regenkoningin van de Lovedu, met twee van haar vijf echtgenotes. Foto: Nicole Segers |
Hoeren en lesbo's
Uit de literatuur blijkt dat het vrouwenhuwelijk ook door de tijd veranderbaar is. Vrouwen hebben het de afgelopen honderd jaar aan hun behoeftes aangepast om hun positie te verbeteren. Het lijkt erop dat deze patriarchale culturen 'afwijkend' gedrag van vrouwen wel accepteren als zij het stroomlijnen binnen een vrouwenhuwelijk en overgaan naar een derde gender.
Zo hebben in Nairobi vooral prostituees het vrouwenhuwelijk gebruikt om hun bezit veilig te stellen, kinderen te krijgen of te adopteren en zo te zorgen voor een prettige oude dag. Voor wie op het platteland ouders of een huwelijk ontvluchtte, weduwe of kinderloos was, bood Nairobi kans op een onafhankelijk bestaan. Betaald werk voor vrouwen was er amper, de enige goedbetaalde baan was prostitutie. Er waren geen pooiers of bordelen, ieder werkte voor zichzelf. Hoeren belegden hun verdiensten in huizen in de stad omdat zij in tegenstelling tot mannen geen recht hadden op eigen grond in hun geboortestreek.
De blanke bezetters in Zuid-Afrika hebben het vrouwenhuwelijk bestreden, maar niet kunnen uitbannen. Bij tien volken is het daar beschreven, bij de drie die ik in Transvaal bezocht, komt het nog steeds voor. Van de Zoeloes is bekend dat zij de wet omzeilden door bij de officiële registratie de spermadonor als bruidegom en de female husband als getuige te registeren.
De modernste aanpassing van het vrouwenhuwelijk is te zien in Zimbabwe. Daar kan een lesbische vrouw ontkomen aan mishandeling en verkrachting door op traditionele wijze een vrouw te huwen. Daarvoor moet je wel eerst familie en genezers ervan overtuigen dat je bezeten bent door een mannelijke 'geest'. Homo-zijn is taboe, een vlucht in de derde gender lijkt goede overlevingskansen te bieden.
Erotiek en liefde
Elke westerse lezer wil nu natuurlijk weten: doen die dames het met elkaar? De vraag is zo gecompliceerd dat ik het antwoord schuldig moet blijven. Het zou onbeschoft zijn tijdens zo'n kort bezoek te vragen naar taboe-onderwerpen als seks en homoseksualiteit. Antropoloog Herskovits meldt al in 1937 dat het wat hem betreft niet alleen een economisch arrangement is, maar ook een cultureel aanvaardbare context voor homoseksualiteit. Helaas waren de meeste antropologen na hem seksistisch en homofoob, zodat de literatuur ook geen bron kan zijn. Uit andere beschrijvingen blijkt overigens dat vrouwenseks in Afrika diverse vormen heeft gekend; tot zeer recent is het echter nooit op de westerse wijze als 'lesbisch' gelabeld. De vraag of er liefde in het spel is, valt eenvoudiger te beantwoorden: 'Ik was gelukkig met mijn 'oma' tot ze stierf. Ze gaf alles wat de familie nodig had en heeft me nooit geslagen', stelt Alice. 'Het is liefde', antwoordt Chelibwob op de vraag waarom ze juist háár vrouw als bruid gekozen heeft: 'Je vertrouwt je vrouw en zorgt voor elkaar en de kinderen.'
Overlevingskansen
Behalve kolonialisme, christendom en modernisering hebben nu ook het bekend worden van de term homosekualiteit en de bijbehorende homofobie een negatieve uitstraling op vrouwen die met vrouwen trouwen. Missionarissen vonden het vrouwenhuwelijk moreel verwerpelijk, maar ook moderne zwarte leiders willen er het liefst vanaf omdat ze het associëren met homoseksualiteit.
Ook al weet haast niemand van het bestaan van het vrouwenhuwelijk, en ook al roept het fenomeen tegenwoordig weerstand op, toch blijkt het bij de bezochte volken nog alom tegenwoordig te zijn. Maar er is wel sprake van teruggang in het aantal huwelijken, ongetwijfeld terug te voeren op de invloed van christendom, onderwijs, homofobie en natuurlijk modernisering. In de (grote) steden ben ik het bijvoorbeeld niet tegengekomen, en bij één volk waren de female husbands allen boven de 80 jaar. Als deze neerwaartse trend doorzet, zal het oprukken van de westerse cultuur opnieuw een verlies van een derde gender tot gevolg hebben - vergelijkbaar met het verdwijnen van de berdaches in Noord-Amerika.
Literatuur
Amadiume, I. (1995). Male daughters, female husbands. Gender and sex in an African society. London: Zed Books.
Krige, E. Jensen (1974). Woman-marriage, with special reference to the Lovedu - its significance for the definition of marrage. Africa, no.44, 11-37.
Smith, Oboler R. (1980). Is the female husband a man? Woman/woman marriage among the Nandi of Kenya. Ethnology, 29, no.1, 69-88.
Tietmeyer, E. (1985). Frauen heiraten Frauen. Studien zur Gynaegamie in Afrika. Hohenschäftlarn: Klaus Renner Verlag.
