God als androgyne persoonlijkheid : een 'queer reading' van de Bijbel
De TNIV-vertalers hanteren de opvatting dat een vertaling gendercorrect is als deze duidelijk maakt wat de biologische sekse is van een persoon of personen in een Bijbelse tekst. Maar hoe weten zij wanneer ze te maken hebben met een man of een vrouw? In veel Bijbelteksten is helemaal niet duidelijk welke sekse bepaalde figuren hebben. Laat staan wat hun bijbehorende gender is, dus welke ‘sociale sekse’ aan hen werd toegedacht en welke betekenis die had.
plat:Wat mij betreft slaagt deze nieuwe Bijbelvertaling er niet in om de Boodschap op een gendercorrecte manier aan de mens te brengen. Dit komt naar mijn idee omdat ze te veel blijft steken in een traditionele kijk op de Hebreeuwse brontekst, de biblia hebraica, zoals ik zal laten zien aan de hand van een analyse van het scheppingsverhaal in Genesis 1-2.
Ik maak hierbij dankbaar gebruik van een artikel van Ken Stone in het boek ‘Take back the Word, a queer reading of the Bible’ dat Amazone als verkoopstunt zo vriendelijk was mee te sturen met de TNIV-Bijbel. Samen met Stone zal ik duidelijk maken dat de TNIV-interpretatie van het scheppingsverhaal veel te veel uitgaat van de traditionele aanname dat het eerste menselijke wezen op aarde de mannelijke sekse zou hebben. Daar is niks nieuws en gendercorrects aan, dat is gewoon weer oude wijn in nieuwe zakken.
Adam en Steve
Genesis 1-2 verhaalt over de schepping van hemel en aarde, mens en dier, en over de lotgevallen van de eerste mensen op aarde: Adam en Eva. Een veelgehoorde uitspraak is ‘God created Adam and Eve, and not Adam and Steve’. Ken Stone richt zich in zijn artikel onder meer op de bijbehorende claim van veel conservatieve kerkgangers en voorgangers dat heteroseksuele relaties tussen man en vrouw voorgeschreven staan in Genesis 1-2. Stone laat aan de hand van het werk van Monique Wittig zien, dat er bij de interpretatie van de brontekst te veel van wordt uitgegaan dat relaties tussen mensen per definitie heteroseksueel zijn, hetgeen keer op keer de heteroseksuele norm bevestigt. Eenzelfde soort bevestiging van een sociaal geconstrueerde norm is volgens Stone terug te zien in de interpretatie van de bestaande seksedichotomie. Doordat vertalers van de Hebreeuwse tekst te veel denken in twee seksen, zien ze de mogelijkheid van het bestaan van androgyne wezens over het hoofd. De personages worden direct geïnterpreteerd als of man of vrouw, terwijl de aanwijzingen voor een meer androgyn wezen volgens Stone duidelijk naar voren komen in Genesis. Dus noch ‘Adam and Eve’, noch ‘Adam and Steve’, maar Adam m/v.
Vers 1:27 – ‘So God created human beings in his own image, in the image of God He created them; male and female he created them’ (TNIV) – wordt over het algemeen gezien als bewijs voor het bestaan van maar twee seksen, namelijk man en vrouw. Conservatieve Bijbelexperts als Charles Colson, beroemd in de VS wegens zijn website Breakpoint waarop hij de wereld vanuit een christelijk perspectief bekritiseert, beweert naar aanleiding van dit tekstgedeelte dat interseksuele baby’s niet behoren tot Gods schepping maar een gevolg zijn van de zondeval. Hij erkent dat er soms baby’s geboren worden ‘gekweld met een misvorming’, maar zij dienen meerdere operaties te ondergaan om ‘gewoon’ als man of vrouw te leven. Volgens Colson maakt vers 1:27 duidelijk genoeg dat alleen man en vrouw als sekse bestaan en dat het bestaan van meerdere seksen slechts een ‘bizarre fantasie’ is. Maar conservatieven als Colson hebben het bij het verkeerde eind. De personages in Genesis kunnen simpelweg niet eenduidig als man óf vrouw ingedeeld worden.
Conservatieve claim
In de TNIV-vertaling van Genesis 2:7 wordt verteld dat God vanuit de stof van de aarde een man vormt en in zijn neusgaten blaast waardoor de man tot leven komt. Maar de Hebreeuwse tekst refereert niet aan man, maar aan het woord ‘mens’ (’adam’). Het sekse-onderscheidende ‘ish’ voor man en ‘ishah’ voor vrouw wordt pas verderop in de tekst gebruikt als er een tweede wezen wordt geschapen. Dit betekent volgens Ken Stone, dat er bij de schepping van dit wezen geen sprake is van scheiding naar sekse, maar dat Adam en Eva geschapen zijn uit één androgyn wezen ‘adam’, dat noch man noch vrouw is. Volgens deze redenatie ligt dit wezen dichter bij een transgender/hermafrodiet wezen dan bij een man of vrouw.
Bovendien, zo vraagt Stone zich af, wat betekent ‘man’ als er geen tweede wezen zoals Eva aanwezig is? Is hij ‘mannelijk’ op grond van zijn genitaliën? Maar welke functies hebben deze genitaliën als er geen andere wezens zijn om ze mee te delen? En dan nog iets: theoretische beschouwingen over biologische en anatomische verschillen tussen de seksen zijn ten tijde van het ontstaan van dit scheppingsverhaal nog niet voorhanden. In hoeverre kan dan over het eerste wezen als man gesproken worden?
God schiep noch Adam en Eve, noch Adam and Steve, maar gewoon simpelweg Adam – man noch vrouw. En dat maakt de conservatieve claim van mensen als Charles Colson dat man en vrouw geschapen zijn naar Gods beeld uiterst ironisch. Het benoemen van Gods beeld als man en vrouw schildert God juist niet af als man of vrouw, maar als androgyn. Een queer lezing van Genesis geeft dus een verfrissende kijk op de Schepping, namelijk het mogelijke bestaan van God als androgyn wezen!
Een echt ‘gendercorrecte’ vertaling had in mijn ogen met deze mogelijkheid rekening moeten houden. Gendercorrect betekent wat mij betreft niet alleen ‘man’ door ‘zij’ vervangen (Psalm 1:1-3) of ‘man’ vertalen als ‘mensen’ (Genesis 5:2), maar ook het in acht nemen van een genderperspectief dat oog heeft voor meer mensen dan alleen (heteroseksuele) mannen en vrouwen, en dat geen mannelijkheid en vrouwelijkheid projecteert waar die niet aanwezig is. Als de vertalers van deze nieuwe Bijbel vernieuwend hadden willen zijn, hadden ze gebruik moeten maken van inspirerende feministische, queer interpretaties die wel verder durven te kijken dan hun theologische neus lang is en niet blijven steken in ‘male and female he created them’!
Marieke van Eijk is als docente politicologie en genderstudies werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam. Momenteel doet ze onderzoek naar de invloed van de gezondheidszorg in Nederland en de Verenigde Staten op lichaamveranderende behandelingen van transgender mensen.
NOTEN
1 www.breakpoint.org/scripts/61016.htm).
8 Stone 2000, p. 67.
