Het levensverhaal van een stone butch

Toen Leslie Feinberg's roman Stone Butch Blues in 1993 uitkwam, had ik niet het idee dat dit een boek voor mij zou zijn. Het woord butch in de titel leek te refereren aan een lesbische subcultuur, waar rollen gespeeld (en gewisseld) worden, zonder dat de gender-identiteit daarbij in het geding komt. Te vaak heb ik in de kroeg mijn hoofd gestoten, als ik na een paar biertjes het 'jongensgevoel' bij mijn butchie-mededrinkers ter sprake bracht. Dit betekende nogal eens dat de vele blikken van herkenning en het makkers en maten-zijn op dat moment eindigden. Deze butches, die vaak een paar graden stoerder waren dan ik, wisten namelijk één ding heel zeker: ze waren voor alles lesbisch, en vrouw. Dus als ik me man voelde, was ik toch een soort maanmannetje.

Twee jaar later ben ik, na aandringen van een bewezen jongens-broeder ("Dit gaat ook over ons"), het boek toch gaan lezen. Dat bleek niet voor niets. Het was alsof ik mijn eigen biografie zat te lezen, waarin slechts tijd, plaats en omstandigheden waren gewijzigd. Eenzelfde gevoel dat ik achttien jaar geleden heb ervaren bij Een tevreden lach van Andreas Burnier.

Jaren vijftig

Hoofdpersoon Jess groeit op in een fabrieksstad in de jaren vijftig. Al op jonge leeftijd is er verwarring, bij Jess zelf en bij de mensen om haar heen. Is het een meisje of een jongen? Als puber vindt ze haar weg naar de plaatselijke homo-bars, waar ze wordt opgenomen in een gemeenschap van prostituees, travestieten, butches en femmes. Hier beleeft Jess haar eerste romantische avonturen, die echter regelmatig worden verstoord door gewelddadige politie-invallen. In de politie-cel worden met name de travestieten en de butches (iedere vrouw die minder dan drie vrouwelijke kledingstukken draagt wordt hieronder gerekend) vernederd, verkracht en mishandeld. Dit weerhoudt geen van de butches ervan, de volgende week weer op de motor bij de bar te verschijnen.
"Ik zie Milli nog staan, die eerste keer: met haar handen in de zij nam ze me van top tot teen op alsof ik een slank verlengstuk van de motor was. Haar lichaamstaal, haar glanzende ogen en plagende glimlach smolten samen tot één uitdagende, erotische femme. Milli deed de eerste, onweerstaanbare stap door een wenkbrauw op te trekken. Ik werd verliefd op haar toen ze haar ene been over de motor zwaaide en achter me kwam zitten. Van toen af aan was ik haar butch en zij mijn femme."

Vader en zoon

In de fabrieken waar Jess en de andere butches werken, worden ze geconfronteerd met pesterijen en discriminatie. Als het om acties en stakingen gaat, zijn de butches van harte welkom, maar bij de vakbondsvergaderingen worden ze door de mannen niet toegelaten.
Hoewel Jess het zwaar te verduren had in de jaren zestig in Amerika, voelde ik toch een zekere jaloezie. Alleen al als ik lees hoe Jess als zestienjarige voor het eerst een homo-bar binnenloopt en door alle aanwezigen onmiddellijk wordt herkend als butch en als he-she. Eén van de eerste dingen die tegen haar wordt gezegd, is dat ze beslist alleen de femmes ten dans mag vragen. Zo strikt waren de codes, toen en daar. "Wat beperkt en benauwend", reageerde een lesbische vriendin toen ze Stone Butch Blues had gelezen. En ze heeft natuurlijk gelijk, voor iemand die zelf wil uitmaken op wie ze valt. Maar ik was in mijn tienerjaren best graag door een oudere he-she in de butch/femme gemeenschap ingewijd. Zoals Jess overkomt, die ten huize van de ervaren Butch Al en diens vriendin wordt 'voorgelicht'. Een vader-en-zoon-scène kan niet ontbreken: "Op een avond aan de keukentafel haalde Al een kartonnen doos tevoorschijn en liet me hem openmaken. Er lag een rubberen dildo in. Ik was geschokt. 'Weet je wat dat is?' vroeg ze me. 'Tuurlijk', zei ik. 'Weet je hoe je ermee moet omgaan?' 'Tuurlijk', loog ik."

De verdere inwijding valt ten deel aan prostituee Angie: "Maar geen enkele raad die ik ooit van de oudere butches had gekregen, had me kunnen voorbereiden op het moment waarop ik tussen Angie's benen knielde en geen idee had wat ik moest doen. 'Wacht', zei ze, terwijl ze haar vingertoppen in mijn dijen drukte, 'laat mij maar.' Voorzichtig bracht ze de pik bij zichzelf in. 'Wacht', herhaalde ze, 'niet stoten. Zachtjes. Laat me eerst wennen aan jou binnenin me voordat je beweegt.'"
Het zijn de meest ervaren femmes, die door het pantser van een stone butch heen kunnen komen, die 'de steen kunnen laten smelten'.

Mannelijke hormonen

Aangrijpend vond ik het moment waarop Jess besluit om als man te gaan leven. De jaren zeventig zijn aangebroken en de butch/femme leefstijl wordt door het opkomend feminisme verworpen. De femmes worden als nog niet geëmancipeerd beschouwd, de butches als male chauvinist pigs die met de vijand heulen. De barcultuur valt langzamerhand uiteen. Jess raakt haar baan in de fabriek kwijt en kan geen nieuw werk meer vinden. Van vrienden hoort ze over hormoonkuren en operaties. Met haar keuze om mannelijke hormonen te gaan slikken en een borstoperatie te ondergaan, verliest Jess haar grote liefde Theresa en de overgebleven vrienden.
In de eenzame jaren daarna moet Jess steeds op zijn hoede zijn om niet 'ontdekt' te worden door bekenden van vroeger. Ten slotte is deze breuk met het verleden Jess te veel. Ze stopt met de hormoonkuur en zoekt schoorvoetend haar oude maten weer op. De cirkel is dan rond: Jess is terug bij het kind dat zich afvroeg: ben ik een meisje of een jongen?

Transgender

Leslie Feinberg zei in een interview over zichzelf: "Ik ben transgender wat mijn gender-identiteit betreft." (*) De term transgender lijkt me beter op Jess toepasbaar dan de beschrijving op de achterflap van de Nederlandse vertaling, waarin vermeld wordt dat Jess uiteindelijk haar ware identiteit vindt: "die van een moderne, zelfbewuste vrouw." Wie het boek niet heeft gelezen, zou kunnen denken dat Jess haar vrouw-zijn ontdekt. Maar het is juist het anders-zijn van Jess, dat door haar wordt ontdekt, een half leven lang wordt verkend en ten slotte als een blijvend gegeven wordt aanvaard.

Feinberg wil door middel van dit boek een stem geven aan mensen met een transgender-identiteit. Ze hoopt hiermee binnen de homobeweging een discussie over transgender-thema's op gang te brengen. Want: "Ik denk dat voor velen van ons de tijd is aangebroken om binnen onze gemeenschap onze verschillen te respecteren en te erkennen."

Leslie Feinberg: Stone Butch Blues
Firebrand Books, New York, 1993. f 27.60.

Leslie Feinberg: Een butch zingt de blues
Schorer, Amsterdam, 1995. f 49.90

(*) Victoria A. Brownworth, 'Leslie Feinberg and Transgender Liberation'. Deneuve, Aug. '93. Vol. 3.

Zie ook: