Hoe anders is het nu

In het Amsterdamse Crea Theater bij het symposium over vijftig jaar transgenderbijeenkomsten ging het niet alleen over de voorbije jaren, maar er werd ook naar nu en toekomst gekeken. Wat zie je voor veranderingen in de vraag en in het beeld van transgender personen in Nederland? Hoe anders is het nu dan vijftig jaar geleden? Een gevarieerd programma, en het was erg leuk om mensen weer te ontmoeten.

De Vereniging Genderdiversiteit heeft voor zaterdagmiddag 25 september samen met Transgenders Amsterdam een uitgebreid programma in elkaar gezet. Veel sprekers, maar ook muziek en feest. Zeker zestig mensen zijn naar het Crea Theater gekomen.

Voor de pauze ligt het zwaartepunt bij de zorg. Dan komen de lezingen van GZ-psycholoog en psychotherapeut Sunni Kharagjitsingh en klinisch psycholoog bij het Genderteam Zuid-Nederland Joep Roeffen. Na de pauze worden de verhalen breder, gaat het meer over identiteit, narratieven en vooral over beelden. Hoe we naar trans personen en hun lichamen kijken. Daarmee verandert voor mijn gevoel de toon. We gaan, zou je kunnen zeggen, van zorgelijk naar ruimtelijk.

Vanzelfsprekend op een jubileum ging het ook over de geschiedenis van travestieten en transseksuelen, de T&T van de begintijd. Toegelicht door Evelien Snel, voorzitter van de Vereniging Genderdiversiteit, en Henny Riesenbeck van Transgenders Amsterdam. Wat is die geschiedenis? Waar komen we vandaan?

Dat verhaal is vaker verteld. Nadat er eerder ‘geïsoleerde gevallen’ waren gezien, werd eind jaren zestig de transgenderzorg in Nederland opgezet. Bij de VU in Amsterdam. Arts Otto de Vaal en psycholoog Anton Verschoor waren grondleggers van die zorg. Ze trokken zich de toen behoorlijk uitzichtloze positie van transgenders aan. Behalve een betere medische zorg vonden ze dat er beter begrip en meer respect moest komen. En dr. Anton Verschoor stelde zijn huis open.

Zo werd woensdag 4 februari 1970, via de NVSH, bij hem thuis een eerste bijeenkomst van travestieten en transseksuelen georganiseerd. Dat was toen de benaming. De groep groeide, Verschoors huis werd te klein en er werden op de eerste woensdag van de maand in het vervolg open bijeenkomsten gehouden bij de NVSH op de Blauwburgwal.

Er was een omkleedruimte, vertelt Riesenbeck. Soms was er een thema of een show. Het ging over make-up, hoe je je als vrouw gedraagt, van alles. En het was vooral erg leuk.

De bijeenkomsten vonden navolging op andere plaatsen in het land. In Utrecht, Eindhoven, Purmerend en elders kwamen lokale T&T-organisaties. In het begin werden die georganiseerd door de NVSH, tot ze failliet gingen in 2000. Er kwam overkoepelend een Landelijke KontaktGroep Travestie en Transseksualiteit, nu de Vereniging Genderdiversiteit. “Alle lokale organisaties zijn verzelfstandigd”, aldus Evelien Snel, “behalve Transgenders Amsterdam.”

Vandaar dat zij nu samen dit symposium organiseren. Met behalve ongeveer zestig bezoekers, zes sprekers, de Amsterdamse wethouder Groot Wassink via een video-opname, een optreden van de Frank Sanders Akademie (voor musical en muziektheater) en een drankje als afsluiting. Hoe anders is de situatie nu in vergelijking met de transwereld van vijftig jaar geleden?

De meeste bezoekers zitten ertussenin: niet de jongste generatie meer, maar ook niet de allereerste, mensen die het begin hebben meegemaakt. “Meer trans vrouwen dan trans mannen”, constateert Joep Roeffen. Verder zijn het vooral veel mensen die ‘geen (volledige) transitie in het medische circuit zoeken, zoals crossdressers en non-binaire personen. Mensen die niet direct van geslacht willen veranderen, maar wel sterke vrouwelijke of mannelijke gevoelens hebben die niet bij hun geboortegeslacht passen.’

Henny Riesenbeck van Transgenders Amsterdam: “De landelijke organisatie verzorgde nog pasjes waarop mensen zich in mannen- en vrouwengedaante konden laten zien. Voor als je werd aangehouden bij een rijbewijscontrole.”

Thea Wickel sneed de taart aan toen 4 februari 2020 het precies vijftig jaar geleden was dat de eerste bijeenkomst werd georganiseerd. Ze was erbij vanaf het begin, zonder dat bijvoorbeeld haar dochter dat wist. Maar ze is later in 2020 overleden. De naar haar vernoemde Thea Wickel-bokaal wordt, waarschijnlijk sinds 1995, onregelmatig toegekend aan mensen die zich bijzonder inzetten voor de gemeenschap van transgender personen. De bokaal gaat vandaag naar Colline, actief lid van Transgenders Amsterdam. Zij hield intensief contact met zieke leden, mensen die in verzorgingshuizen of ziekenhuizen terecht kwamen of niet meer bij de maandelijkse woensdagavonden konden komen.

De Sterrennacht van Vincent van Gogh is het laatste decor voor Sunni Kharagjitsingh, een groot bewonderaar van de getroebleerde schilder. Kharagjitsingh spreekt over de oudere generatie van transgender personen en crossdressers, mensen die vaak met angst en depressie kampten, woede, verwarring, verdriet, eenzaamheid. Mensen die geen woorden hadden voor iets wat ook nog strafbaar was, die het soms wegstopten en dachten of hoopten dat het wel zou overgaan. Maar toch, in zijn woorden, ‘steeds de ondraaglijke drang voelden om zichzelf te zijn’. Wat betekent dat voor de partner, de familie, de kinderen of de werkomgeving?

Voor jonge transgender personen (die hier niet zijn) is de situatie erg veranderd, zegt Joep Roeffen. Hij is er blij mee. De toegenomen media-aandacht, begeleiding en alles. Maar er is nog veel winst te halen, is zijn boodschap. Kijk naar Trans Zorg Nu!, de activisten die om een betere transgenderzorg vragen. Hij heeft nagedacht over de vraag hoe je zorgvuldigheid kan combineren met snelheid. “Ik denk aan een soort van triage waarin je een groep mensen onderscheidt die snel zorg nodig hebben.”

Eliza Steinbock was assistent-hoogleraar aan de Universiteit van Leiden, schreef het boek Shimmering Images, waar hen hier over vertelt, en is nu universitair hoofddocent in Maastricht. Het gaat in hun verhaal over lichamen en over beelden die ons denken over transgender bepalen. Bijvoorbeeld The Danish Girl. Voor Lili, dat Deense meisje die als een van de eersten een genderaanpassende operatie onderging, was genderrepresentatie niet zo eenduidig, niet zo binair, niet een rechte lijn van man naar vrouw. Dat zie je misschien niet in de film (die ongeveer iedereen in de zaal gezien heeft), maar beelden van Einar, Lili, Einar als Lili en Lili als Einar laten meer genderfluïditeit zien. “Dus ergens waren ze misschien toen wel verder.”

Het viel filmkijker Kam Wai Kui op dat we in Nederland in films (en boeken) vooral een medisch verhaal tonen. In andere landen gaan transgender films vaak over de liefde van familie en vrienden, het dagelijks leven, de verborgenheid of de positie in de maatschappij. Hij is oprichter en voorzitter van de stichting T-Image en was eerder Festivaldirecteur van Transgender Filmfestivals. De voorloper van het tweejaarlijkse TranScreen-festival. Zijn slide over een groeimodel roept veel op, terwijl hij eigenlijk vooral reflectie over een mogelijke route naar andere narratieven wil losmaken. Een verandering van machteloosheid en slachtofferschap naar moeiteloos en onverstoorbaar jezelf zijn, zonder strijd.

Frank Sanders heeft Hilmar Leujens en Tamar Floor meegenomen voor een mooi muzikaal programma. Een vertolking van Laat me (van Ramses Shaffy) die waarschijnlijk iedereen in de zaal mee zou kunnen en willen zingen. ‘Laat me mijn eigen gang maar gaan.’ Halverwege het optreden interviewt Sanders Leujens, zijn pianist, over diens zoon Bente. “We dachten voor zijn geboorte dat hij een jongen zou zijn. Dat bleek niet goed gezien, maar uiteindelijk was dat wel het gevoel.” Die penis, wanneer komt die nou? vroeg de jonge Bente aan zijn ouders. “Maar, nu gaat het goed, niet?” roept Leujens in de zaal. Van helemaal bovenin roept een stem: “jahoor! Helemaal!”