Je wordt vrouw

Vrouw worden, dat is voor meisjes misschien geen eenvoudig maar wel een natuurlijk proces. Voor transgenders begint vrouw worden met een besluit om in de andere gender te gaan leven. Sabine van den Berg zet die beide processen naast elkaar. Zoals Simone de Beauvoir in De tweede sekse schreef: ‘Je komt niet ter wereld als vrouw, je wordt vrouw.’ Niet voor niets een van de motto’s in het boek.

Vader Han en tienerdochter Ada worden in het boek tegelijkertijd vrouw. Dat is lang niet eenzelfde proces voor beiden. Gaatjes in je oren, een bh voor je (nieuwe) borsten; maar dan houdt de overlap wel op. Zij vormen de helft van een gezin in een klein dorpje ergens in het noorden van het land.

We beleven door de ogen van Ada het proces, of zoals Van den Berg het neerzet, de reis die ze beiden maken. Voor Han, die zich Hannah gaat noemen, is het besluit om vrouw te worden een bevrijding, maar voor de rest van het gezin betekent het een worsteling. Het gezin dreigt uit elkaar te vallen als Hannah stopt met de dokterspraktijk en als vrouw in de stad gaat leven. Terwijl Hannah dan vooral met zichzelf bezig is, sluit moeder zich een tijdlang helemaal af van haar omgeving.

De beide kinderen, Ada en haar jongere broertje Otto, voelen de groeiende afstand tussen hun ouders. Ze zien hun vrees voor reacties en onbegrip. En ze observeren alle signalen van verwarring, onzekerheid, sensatiezucht en afwijzing in de omgeving.

Huid

“Gebruiksaanwijzingen worden altijd pas achteraf geschreven”, zegt moeder. “Daarom bestaat er geen gebruiksaanwijzing voor het leven.” Al helemaal niet als dat leven plotseling helemaal ondersteboven wordt geworpen. “Je vader wil vrouw worden. Echt helemaal vrouw. Hij heeft haast”, zo gaat ze verder. “We zijn in een sneltrein gestapt, Ada, een trein die voorlopig niet zal stoppen. Als we bij elkaar willen blijven, zullen we wel mee moeten. We hebben geen keus.”

Ada probeert Otto houvast te bieden en neemt hem mee in haar verhaal over die treinreis. Ze moeten de hele trein door. Geen eenvoudige reis, want wat ze in de wagons tegenkomen, is erg confronterend. Bijvoorbeeld hier. “Voor het raam van de volgende coupé blijven we staan. We zien een man zonder huid, zijn spieren, pezen, bloedvaten en een openliggend, kloppend hart zijn zichtbaar. Tegenover hem zit zijn vrouw, ze lijkt op een leeggelopen opblaaspop. Zij heeft alleen een huid, sterker nog, ze is alleen een huid. Als je ze samenvoegt, zijn ze samen één. En dat is nu juist zo tragisch, want haar huid is te klein, of zijn lichaam te groot.” 

Bij deze metafoor komen een paar vragen op. Kan de man wel vrouw worden? Of op een ander niveau: kan het gezin weer een geheel worden, vader met moeder en de kinderen?

Palindroom
Het lijkt misschien wat geconstrueerd: de vele spiegels in het boek, de metafoor van de treinreis en het spel met de namen. Want de namen van de kinderen zijn palindromen en zodra Han Hannah heet, geldt dat ook voor haar. Bovendien wil Van den Berg iets van religieuze overwegingen erin brengen. Hannah blijkt gelovig. “Soms ben ik zo bang”, zegt ze. “Dan stel ik me voor dat ik voor de hemelpoort sta en dat God me vraagt waarom ik niet tevreden was met zijn schepping.” Trouw aan de kerk zijn ze overigens allang niet meer. Toen Hannah de pastoor zijn geheim opbiechtte, zegde deze de vriendschap op. Het lijkt er een beetje bijgesleept.

Wat Hannah betreft, die is vooral op zoek naar zichzelf. Past het vrouw worden me wel? Het blijkt voor hem of haar – de familieleden twijfelen soms tussen vader en Hannah - ook een ontdekkingsreis. Op het einde vallen titel, spiegels en palindromen op hun plek. Want als je de trein van A naar B kunt nemen, kun je wellicht ook van B naar A. Van vrouw weer naar man. De bestemming staat in Wissel niet vast, en als je gender als een continuüm ziet, met helemaal man of helemaal vrouw op de extremen, past die keuze helemaal. Voor mijn gevoel wordt daarmee nog de zoektocht naar genderidentiteit benadrukt.   

Kantelen
Dat een geslachtsverandering van een van de ouders een ingrijpend proces is, zal iedereen aannemen. En ook dat het niet gaat over die ouder alleen. Van den Berg slaagt erin om de lezer mee te laten voelen in de twijfels en worstelingen. En hoe iedereen in het gezin bezig is om een positie te bepalen; vader, moeder, Otto en Ada zelf.

Ada doorloopt fases van acceptatie en verzet. Ze probeert te begrijpen wat haar vader doormaakt, maar soms lukt dat ook helemaal niet. “Hannah voelt zich door jou afgewezen”, zegt haar moeder dan. “Dat klopt”, reageert ze. “Ik heb geen vader meer.” Hij hoeft hier niet meer terug te komen, zegt ze. Maar ze observeert haar moeder die in een apathische toestand komt, en ze steunt haar broertje. Ze ervaart de soms botte reacties van de omgeving. En je voelt heel mooi dat het verzet van Ada langzaam gaat kantelen. De reiskoffer, die dicht moest blijven, gaat dan voorzichtig open. ‘Ik moet hem tekenen’, zegt ze tot zichzelf. ‘Mijn vader, de koningin.’

Om met het begin te eindigen: het eerste wat je ziet van het boek is de opvallende omslag van Nanja Toebak en Valerie Granberg. Ze drukken daarin heel treffend iets uit van het moeizame proces van vrouw worden. 

Wissel van Sabine van den Berg is januari 2013 uitgegeven bij Atlas Contact