Onderzoek naar transgender ouderen

Ga met verzorgingstehuizen in gesprek over ‘transvriendelijke vleugels’ of stel een plan op voor een ‘Trans Verzorgingstehuis’, adviseert bachelorstudent Puck de Keyser. Zet een ‘buddysysteem’ op, bijvoorbeeld in een samenwerking van de Vereniging Genderdiversiteit met gemeenten, en start een YouTube-kanaal voor en door transgender ouderen. Kortom, vergeet ze niet. Laat transgender ouderen niet in de steek!

De Keyser deed onderzoek naar transgender ouderen voor afstuderen aan de Haagse Hogeschool. Ze voerde het uit voor de Vereniging Genderdiversiteit. De vraag was vooral hoe je een betere zorg voor oudere transgender personen, met name trans vrouwen, kunt realiseren. De Keyser spreekt over empowerment, dat wil zeggen werken aan meer zelfbewustzijn, zelfbeschikking en zelfsturing.

De mensen waar ze haar onderzoek op richtte, groeiden op in een tijd waarin het fenomeen transgender nauwelijks bekend was of taboe was. Het ligt voor de hand dat de geschiedenis veel ruimte krijgt als je de positie van die transgender ouderen wilt duiden. Waar komen ze vandaan? Hoe zag de wereld eruit toen zij jonger waren? Daarmee kun je mogelijk iets meer zeggen over hun identiteitsvorming en zelfbeeld. En wat dan nu hun wensen zijn.

Tijden zijn nu veranderd – iedereen die niet onder een steen leeft, weet dat er transgender personen bestaan – maar of er bijvoorbeeld veel begrip is voor het verschil tussen sekse en gender kun je je afvragen. En transgender ouderen vormen nog steeds een kwetsbare groep, stelt De Keyser. “Zij blijven zowel in de media als binnen onderzoek en zorgaanbod vrijwel buiten beeld. En dat terwijl door vergrijzing de groep transgender ouderen groeit en er binnen hun generatie veel onwetendheid is over transgender personen en intolerantie heerst.” Hun situatie op gebied van veiligheid, gezondheid, psychische problemen en suïcidaliteit is slechter dan gemiddeld en specifieke zorg of nazorg voor deze mensen is er nauwelijks.

Daarom, schrijft ze, is het van belang hun wensen en behoeften over zorg in kaart te brengen en te onderzoeken hoe zij ‘empowered’ kunnen worden. De Vereniging Genderdiversiteit wil daar vervolgens actie op nemen.

Man-vrouwdenken

De Keyser heeft voor haar onderzoek onder meer gevraagd naar de gevolgen van internet en de Transgenderwet (2014) voor deze groep. Ze inventariseerde de verandering in denken over transgenders. En ze heeft ook gekeken naar het huidige aanbod van zorg en de wensen en behoeftes van transgender ouderen.

Een paar dingen uit de rapportage ‘In blijde verwarring’ (te vinden op de site van de Vereniging Genderdiversiteit).

Zo noemt De Keyser vijf strategieën om met gendernormen om te gaan, wanneer iemand niet binnen de normen past. Dat zijn (1) actief sociaal verzet, (2) eigen ruimte claimen, (3) spelen met gender, (4) navigeren door gendernormen en (5) aanpassen om veilig te zijn. De transgender ouderen die ze sprak of enquêteerde voor het onderzoek, wilden onder meer graag zichtbaarheid en fysiek vormgeven aan hun vrouwelijkheid of ze waren bezig met een medisch traject (en verzekeraars), relatie, werk, ontharing, stem, hun oude dag en veiligheid.

Ze concludeert dat transgender ouderen vroeger meer gediscrimineerd werden en minder geaccepteerd dan transgender jongeren van nu. Daardoor kwamen ouderen nauwelijks uit de kast, tenzij zij zich voor geslachtsaanpassing aanmeldden of elkaar voor lotgenotencontact in het geheim ontmoetten. In hun tijd overheerste het binaire man-vrouwdenken in wetgeving en zorg en was er geen oog voor de variatie op het genderspectrum. Er was geen internet, minder informatie en minder deskundigheid. En er waren ook nauwelijks inspirerende rolmodellen.

Aan de andere kant is de situatie voor transgender personen verbeterd. Transgender ouderen profiteren ook van de emancipatie- en acceptatiegolf nu. Maar tegelijkertijd blijven de transgender ouderen onderbelicht, omdat de aandacht zich vooral richt op jongeren. Terwijl juist die ouderen kampen met veel onwetendheid en intolerantie van generatiegenoten.

Een ander punt, aangedragen door psycholoog en onderzoeker Paula Vennix (die in het onderzoek vanuit de Vereniging Genderdiversiteit een adviserende rol had), is dat de aandacht voor transgender personen zich vooral richt op de transitie en de periode vooraf. Hoe het leven gaat ná de transitie, valt buiten beeld. Hoewel de acceptatie van transgender personen in Nederland gegroeid is, is het bestaan als transgender vaak nog ‘een eenzame confrontatie’, aldus onderzoek van Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). Vraag is dan wat wensen zijn voor nazorg voor oudere transgenders.

Verwarring

Het is een interessant verhaal, de transgendergeschiedenis zoals De Keyser die beschrijft. De invloed van de Duitse seksuoloog Magnus Hirschfeld (1900), de transitie van Christine Jorgensen (1952), de ideeën over transgender personen in de jaren 50 en 60 (ziek of gestoord) en de ontwikkeling van transgenderzorg in Nederland dankzij Otto de Vaal (vanaf jaren 60 in VU-ziekenhuis). Wil je de details, lees dan hoofdstuk 2 van Puck de Keyser (Historisch kader).

Ze citeert er Alex Bakker die hier in 2018 een boek over schreef. De situatie in Nederland voor transgender personen was volgens hem relatief goed, maar er was nog steeds een heel binair denkkader. En er waren dwingende opvattingen over hoe een man of vrouw eruit moest zien en zich behoorde te gedragen. Dat was de tijd waarin de transgender ouderen uit het onderzoek zich realiseerden wat ze voelden.

Dat gender een spectrum aan variaties kent, wordt pas de laatste tijd breder geaccepteerd. En dat dit ook betekent dat je meer variaties in wel of niet transitie of in genderexpressie kunt hebben is voor veel mensen blijkbaar nog moeilijk te bevatten. De Keyser noemt het beeld van de genderbread person waarin het hele continuüm aan sekse, gender, genderexpressie en seksuele geaardheid beeldend is gemaakt.

De Keyser haalt dan niet filosofe Judith Butler en haar ideeën over gender aan (dat genderrollen niet vastliggen en dat gender een sociale constructie), maar sociologe Judith Lorber. Ook Amerikaanse. En met vergelijkbare ideeën. Zij omschreef gender als een sociaal construct dat al begint bij de geboorte en de rest van het leven een rol blijft spelen. De invloed van deze denkers is groot.

Maar de interpretatie van gender, denkt De Keyser, kan soms wel verwarring veroorzaken. Want fysieke kenmerken zijn dus niet bepalend voor je gendergevoel. ‘Genderverwardheid’. “Ik ben blij verrast door alle kleurrijke personen die ik gedurende mijn onderzoek heb ontmoet.” Maar soms ervoer ze zelf ook verwarring, bekent ze. Over genderwensen van mensen bijvoorbeeld. “Mijn ervaring is echter dat als je de verwarring en het eventuele ongemak omarmt, het ruimte schept voor een ontmoeting met de ‘verwarrende ander’ die leidt tot verbondenheid in plaats van vervreemding. Vandaar de titel ‘In blijde verwarring’.”

De Keyser concludeert dat de meeste transgender ouderen in het onderzoek stappen hebben gezet. Ze hebben hun identiteit bepaald. Ze zijn behoorlijk empowered. En ze hebben zoals gezegd soms heel concrete behoeften. Maar voor goede zorg moet de zorgverlener zich wel goed rekenschap geven van mogelijke identiteiten, van gendernormen en variaties daarin. Ga uit van de ervaringsdeskundigheid van deze mensen, adviseert ze. En ten slotte, zorg moet wel zichtbaar en bereikbaar zijn voor deze groep.

Vereniging Genderdiversiteit

De Vereniging Genderdiversiteit (voorheen Landelijke Kontakt Groep Travestie en Transseksualiteit, LKG T&T) is een vereniging van vrijwilligers (meestal trans vrouwen) voor transgender personen en andere mensen die zich niet helemaal thuis voelen in de hokjes van man en vrouw. De vereniging streeft emancipatie na van mensen met genderdysforie. Onder meer door onderling contact, ontmoetingsavonden, lezingen en andere gezamenlijke activiteiten. Ze wil ook met informatie bijdragen aan de acceptatie van transgender mensen. Bekijk hun bruisende website hier!

Illustratie: Puck de Keyser