Over mythen, beelden en visies in de westerse geschiedenis

De androgyne mens is voor kunstenaars een hot item. Zowel man als vrouw, is de ideale androgyn alle grenzen voorbij. Een schitterend projectiescherm voor dromen. Grondstof voor die dromen is het leven zelf. Voorstellingen van de androgyne mens zijn seismograaf voor heersende en verschuivende visies op gender en sekse. Ons eigentijdse beeld van de androgyne mens heeft z'n wortels in eeuwen van deze dromen en visies, opgeslagen in kunstwerken en films, filosofie en literatuur. Liesbeth Simpelaar gaat in dit artikel op zoek naar die wortels. Dit doet ze niet zonder haar eigen beeld te schetsen en te bekritiseren.

Laat ik beginnen met mijn eigen ideaalbeeld. De androgyn is daarin een oudere jongere met een mooi lichaam en grote ogen. Het lichaam stulpt nergens uit, is harmonieus en beweegt gracieus. Zhij(1) heeft een onbereikbaar aura om zich heen. Ontstegen is zhij aan de wereld van sleur en basale behoeften. Zhij is de volmaakte liefde zelf en daarmee voor mij onaanraakbaar en ver weg.
Hieronder een korte zoektocht naar de wortels van dit beeld, naar voorstellingen van androgynie en daarmee samenhangende visies op sekse in de beeldende kunst van de westerse wereld.


In de Griekse cultuur gold de liefde tussen mannen als de hoogste vorm van eenheid. Zo kreeg het begrip 'sekse' een onverwachte betekenis in de volgende mythe, waarmee Aristophanes het ontstaan en de macht van de liefde verklaarde.
Vroeger was de mensheid in drie seksen verdeeld. Alledrie waren ze rond, hadden vier armen en vier benen en renden met de radslag. De eerste sekse was de mannelijke, de tweede de vrouwelijke, de derde de manvrouwelijke. Zeus vond ze te sterk en te lastig en deelde ze in tweeën. Zo ontstonden uit de mannelijke sekse twee mannen, uit de vrouwelijke twee vrouwen en uit de derde een man en een vrouw. Verzwakt en verscheurd door de tweedeling zoeken mensen sindsdien hun wederhelft. Door dichtbij de mens te zijn waar je hart naar uitgaat kom je dichterbij de sekse die je oorspronkelijk was. Je hebt grote kans dat die verwante ziel een zelfde soort lichaam heeft als jij.
Hier (afb. 1) zie je die derde sekse, precies zo uitgebeeld als Aristophanes het beschreef. De penis van de man zit achterop zijn bil. In de oorspronkelijke staat was er geen bevrediging nodig; je was immers al één. Dat de geslachtsdelen nu van voren zitten komt doordat Zeus over zijn hart heeft gestreken en de mensen de gelegenheid heeft gegeven toch iets van eenheid te ervaren.

De illustratie van de derde sekse staat op een Italiaanse medaille uit de vijftiende eeuw. In het begin van de Renaissance werd de klassieke oudheid bekend en vermengd met het toen nog vanzelfsprekende christendom. Vandaar dat op de medaille staat dat 'de filosofie (lees de godsdienst, LS) ons hierheen terugbrengt'. Dat is, naar de derde sekse. In het christendom moest men niets hebben van de andere seksen van Aristophanes. De sexuele eenheid van man en vrouw gold als symbool voor de eenheid van de tegengestelden god en mens, hemel en aarde, geest en materie, aktief en passief. De rollen van man en vrouw waren hiërarchisch en gedefinieerd.
Adam, in de bijbel een man, werd in een mystieke stroming als androgyn beschouwd. Zhij personifieerde het verlangen naar herstel van de eenheid in het paradijs (afb. 2). De letter Y op de afbeelding is symbool van eenheid in verscheidenheid.


Een boeiender mix vind ik de Johannes de Doper van Leonardo da Vinci (afb. 3). Dit is duidelijk iets anders dan symbiotisch parende stellen of gecombineerde geslachtsdelen.
Kunstenaars vonden het in de Renaissance niet zo belangrijk veel onderscheid tussen de seksen te maken. Binnen aristocratische milieu's gold een androgyn getint persoonlijkheidsideaal: zowel mannen als vrouwen moesten gracieus en waardig zijn en aandacht aan hun uiterlijk besteden. Dat was overigens in minder luxueuze kringen wel anders.
Maar toch: vinden wij deze Johannes echt androgyn of is het meer een vrouwelijke man? Hoe denk je dat het onderlijf eruit ziet? Persoonlijk denk ik daar een penis. Dat is niet verwonderlijk. In de vroege Renaissance namen kunstenaars het lichaam van de man als maatstaf voor de mens.
De Johannes beantwoordt wel aardig aan mijn ideaalbeeld; het mysterieuze, het adolescente, het sterke en sierlijke gladde lichaam met de lange haren.
Al lijkt de achtergrond op een hof van Eden, zhij straalt niet bepaald onschuld uit. Het is geen mens van vòòr de straf van God of Zeus. Zhij lacht mij, oppassende meid, zelfs een beetje uit.


Het ideaal van androgynie kwam in de negentiende eeuw weer in de artistieke mode. Het eerste deel van de eeuw, de tijd van de Franse revolutie, stond in het teken van een optimistische strijd voor de eenheid en gelijkheid van mensen. Ook de vrouwenbeweging begon. In het besef dat een individu niets is op zichzelf en alleen bestaat in relaties met anderen, moesten egoïsme en trots overwonnen worden. Het christelijke streven naar herstel van paradijselijke androgynie speelde daarbij een grote rol.
Later in de negentiende eeuw werd het beeld van de androgyn negatiever en pessimistischer. Het bleek niet zo eenvoudig om een betere wereld te maken en eenduidige normen en waarden te vinden. Uit teleurstelling in dit aardse tranendal schiepen mensen een eigen, narcistische droomwereld. Een wereld, waarin zondeval, straf en morele strijd niet voorkwamen. En waarin liefde louter middel was tot herstel van de in ieder mens diep verborgen eenheid van het goddelijke ware zelf.
Het dubbelzinnige van goed en kwaad werd geprojecteerd in de seksuele dubbelzinnigheid van de androgyn. Daar konden kunstenaars twee kanten mee op. Ze beeldden de androgyn uit als zwelgend in alles wat voorheen als 'het kwade' werd beschouwd. Voorbeeld daarvan is Aubrey Beardsley's titelblad voor een roman van Oscar Wilde (afb. 4). Of ze beeldden de androgyn uit als verheven boven het getuttel van de moraal. Zhij is dan aseksueel en leeft in een fantasiewereld buiten goed en kwaad. Op deze tekening van Simeon Solomon doen ze het dan ook met zichzelf (afb. 5).

De vrouwelijke auteurs die ik gelezen heb (Ursula Prinz en Andrea Raehs) beschouwen de in deze periode uitgebeelde androgynen vooral nog als gefeminiseerde mannen.
Kunstenaars waren mannen die grenzen wilden overschrijden. Zij wilden zich daarbij het als vrouwelijk beschouwde erotisch scheppende toeëigenen. De vrouw was voor hen slechts muze, of een 'femme fatale' die hun mannelijkheid bedreigde. Een beeld van werkelijke androgynie is bij zulke ongelijke machtsverhoudingen ver te zoeken.
Ondertussen ging de vrouwenbeweging door. Vrouwen verkleedden zich als man om evenveel vrijheden te hebben. Zij werden door mannen echter vaak gekarikaturiseerd, of homo-erotisch geïdealiseerd tot griekse maagdelijke jongens.


En het heden? Weerspiegelt ons eigentijdse beeld het gegeven dat de seksen een gelijker positie hebben dan voorheen? Overstijgt het eindelijk de eeuwige onderverdeling van eigenschappen in mannelijk (daadkrachtig, autonoom) en vrouwelijk (passief, zintuiglijk)? Ik vrees van niet.
In de expositie 'Encounters of the third Kind' (Melkweg galerie Amsterdam, 1998) is de derde sekse vooral de zachte, dromerige en in zichzelf gekeerde man (Wilma van de Hel), of de stoere vrouw die ons getormenteerd en schaamteloos voorbij blikt (Pamela Camhe en Miro Ito). Het reeds als vrouwelijk en mannelijk gedefinieerde bepaalt nog steeds wie en wat de derde sekse is.
Deze beelden van androgynie lijken overigens parallellen te vertonen met de twee manieren waarop de androgyn in de late negentiende-eeuw werd afgebeeld.

Ook in mijn eigen beeld was de androgyn jong en onaanraakbaar. Na deze historische verkenning wil ik dat veranderen.
Het lichaam is niet perfect meer, het heeft littekens en uitstulpingen door te verlangen en te leven. Zhij kijkt wakker en nieuwsgierig, is wijs en sensitief. Zhij is vrouwman en manvrouw, moeder en maagd, hetero en homo, cyborg en puur natuurmens. Een onbereikbaar droombeeld. Een wetend en verleidelijk lachje mag dan best. Ik heb er nog geen afbeelding van.



(1) Ter compensatie voor het feit dat het begrip 'androgyn' (manvrouw) het in onze taal gewonnen heeft van 'gynander' (vrouwman) schrijf ik: 'de androgyn, "zhij"'.

- 'Symposium', Plato. In: 'Socrates' leven en dood', vertaling van Gerard Koolschijn, Athenaeum-Polak Amsterdam, 1995
- 'The Myth of the Androgyne', in Artforum, nov. 1975
- 'Annäherungen der Geschlechter', Karin Orchard, Lit Verlag Münster, 1992
- 'Zur Ikonographie des Hermaphroditen', Andrea Raehs, Peter Lang Frankfurt am Main, 1987
- 'The Androgyne' Elémire Zolla, Thames and Hudson London 1981
- 'The Image of the Androgyne in the ninetheenth Century', A.J.L. Busst, in: 'Romantic Mythologies', ed. I. Fletcher, Routledge London, 1967
- 'Androgyn, Sehnsucht nach Vollkommenheit', Ursula Prinz, Katalog Ausstellung Berlin 1986
- 'Homo's en lesbo's in de galerie', Edo Dijsterhuis, NRC 24-7-1998
- 'Verkleden en even in een andere rol stappen', Annette Wiesman, Savante nr. 25, 1998