Overstijgen transgenders de seksedichotomie?

Onder de noemer 'Bewegen tussen grenzen' onderzoekt Marieke van Eijk in haar afstudeerscriptie Vrouwenstudies welke mogelijkheden er zijn om de heersende seksedichotomie te overstijgen. Binnen de feministische theorievorming is deze vraag steeds centraler komen te staan. De visie op het lichaam speelt hierbij een belangrijke rol. Van Eijk verbindt het denken over 'het lichaam als constructie' met de wijze waarop transgenders hun lichaam ervaren. Ge Meulmeester vat de essentie samen van een scriptie 'die interessant is voor hen die van een stevig stukje filosofie en feministische theorievorming houden'.

De vier onderzoeksvragen, die Marieke van Eijk op basis van literatuuronderzoek en interviews met transgenders wil beantwoorden, zijn:

Transgenders definieert Van Eijk als 'mensen die tussen de seksen bewegen' of 'mensen die zich man noch vrouw voelen'. Het begrip sekse wordt meestal gebruikt voor het biologische geslacht, het lichamelijke (de natuur), terwijl gender verwijst naar het geheel aan verwachtingen en gedrag dat bij een mannelijke dan wel vrouwelijke sekse hoort (de cultuur). Binnen de huidige feministische theorievorming wordt sekse vaak beschouwd als onderdeel van gender.

1. Zijn transgenders een voorbeeld van 'het lichaam als constructie' (zie hieronder)?
2. Is transgenderisme een manier om de lacunes in de taal met betrekking tot de ervaringen van het lichaam op te vullen?
3. Kunnen transgenders beschouwd worden als voorlopers wat betreft het overschrijden van de heersende seksedichotomie?
4. Is het mogelijk de seksedichotomie via een man-vrouw continuüm te overschrijden en hoe zou dit continuüm eruit kunnen zien?

Van Eijk besteedt in haar literatuuronderzoek vooral aandacht aan de ideeën van de Franse filosoof Michel Foucault over macht en aan het genderdenken van de Amerikaanse filosoof Judith Butler (die zich door Foucault heeft laten inspireren). Butler stelt dat zowel sekse als gender constructies zijn, die gevormd worden door het reproduceren van bepaalde handelingen die voorgeschreven worden door algemeen geaccepteerde normen. Man of vrouw 'zijn' is volgens haar niet iets dat je door je lichaam bent, maar dat wordt gecreëerd door het herhalen van normen over mannelijkheid en vrouwelijkheid. Iedereen neemt deel aan dit reproduceren van normen en bepaalt dus mede welke norm geaccepteerd wordt en welke niet. Door een bepaalde handeling niet te herhalen, kun je kritiek uitoefenen op de bestaande norm en eventueel bepaalde opvattingen veranderen, aldus Butler.

Na dit theoretische gedeelte beschrijft Van Eijk in haar scriptie de resultaten van haar interviews met vijf transgenders: twee mensen die met een mánnelijk lichaam en drie die met een vróuwelijk lichaam zijn geboren. Ze vraagt bijvoorbeeld of de respondent zichzelf ziet als een voorloper voor het overschrijden van de seksedichotomie. En of de geïnterviewde vóór afschaffing van de begrippen man/vrouw is of juist voor een uitbreiding ervan.

Michel Foucault (links) en Judith Butler

Uit de interviews blijkt onder meer dat de respondenten het lichaam, net als Butler, als een constructie zien, maar dat dit idee in het dagelijks leven minder betekenis heeft, omdat ze mede op basis van hun zichtbare lichaam veel problemen ervaren als het gaat om de indeling bij één van de twee categorieën. De respondenten beschouwen zichzelf niet als voorlopers in het overschrijden van de heersende seksetweedeling. "Ondanks dat ze als het ware tussen de seksen in staan, zien zij zichzelf niet als grensoverschrijdend. Ze hebben het gevoel zich gewoon niet anders te kunnen gedragen omdat ze dan zichzelf te kort zouden doen", aldus Van Eijk op p. 91.
Met name de laatste onderzoeksvraag, over de mogelijkheid om de seksedichotomie via een man-vrouw continuüm te overschrijden en hoe dit continuüm er dan uit zou kunnen zien, kan een interessante zijn voor de bezoekers van de Continuüm-site. Helaas biedt de beperkte beantwoording door de respondenten weinig aanknopingspunten. De vraag of het wenselijk is de huidige begrippen man/vrouw af te schaffen, levert meer op. Hoewel de geïnterviewden de man-vrouw indeling graag zien verdwijnen, verschillen de meningen over de wijze waarop dit zou moeten gebeuren. De afschaffing van de categorieën lijkt sommigen vooral onrealistisch en onwenselijk voor de broodnodige structurering van de samenleving.
Ook het idee transgenders te beschouwen als derde gender kan rekenen op verdeelde meningen.
Wel vinden de geïnterviewden dat er meer bekendheid voor het begrip transgender moet komen. Aansluiten bij de homobeweging wordt als mogelijkheid genoemd om meer begrip te vragen.

Wat uit de interviews vooral blijkt, is de grote behoefte aan erkenning en begrip voor hun positie en aan ruimte waarin de geïnterviewden zichzelf kunnen zijn, zo concludeert Van Eijk. 'Over het idee hoe deze ruimte tot stand kan worden gebracht en hoe deze eruit zou kunnen zien, heerst onduidelijkheid.' (p. 97)
In haar slotconclusie pleit Van Eijk voor verder onderzoek naar onder andere de identiteitsontwikkeling van transgenders die met een vrouwenlichaam zijn geboren. Ze vraagt zich namelijk af of deze ontwikkeling op dezelfde wijze verloopt als die van transgenders die met een mannenlichaam zijn geboren. Daarnaast is ze benieuwd of vrouw-richting-man transgenders in het dagelijks leven een dubbele onderdrukking ondergaan, vanwege hun transgender zijn en omdat ze als vrouwen (die ze voor de buitenwereld vaak toch zijn) onderdrukt worden.
Van Eijk heeft met haar scriptie in elk geval bereikt dat er weer een stukje wetenschappelijk onderzoek is gedaan naar de wondere wereld van transgenders en transgenderisme. Met name het theoretisch gedeelte vond ik boeiend en interessante ideeën bieden. De scriptie is een uitdaging voor mensen die van een stevig stukje filosofie en feministische theorievorming houden. Voor degenen die minder vertrouwd zijn met de denkbeelden van Foucault en Butler kan het een pittige kluif zijn.


>Marieke van Eijk
Bewegen tussen grenzen: een analyse naar de overschrijding van de heersende seksedichotomie aan de hand van Butlers constructie van sekse en gender en de ervaring van het lichaam door transgenders.
Amsterdam, 2002

Ter inzage of te leen bij:
IIAV
Obiplein 4
1094 RB Amsterdam
020 - 6651318
mailto:info@iiav.nl
www.iiav.nl

Ter inzage bij:
Bibliotheek van de Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen
Bushuis
Kloveniersburgwal 48
1012 CX Amsterdam
020 - 5252403
mailto: bushuisbibliotheek@fmg.uva.nl