Schelden en beminnen in Polynesië

Sinds mensenheugenis leven op de Polynesische eilanden in de Stille Oceaan groepen mannen die zich als vrouw kleden, vrouwenwerk krijgen toebedeeld, en relaties onderhouden met mannen. Op Hawaï en Tahiti worden zij Mahu genoemd, op Samoa Fa'afafine en op Tonga Leiti - een verbastering van het Engelse lady. Transgenderauteurs als Kate Bornstein en Leslie Feinberg noemen de Mahu om te illustreren dat de westerse tweedeling tussen mannen en vrouwen niet universeel is. Zij menen dat veel andere culturen hun transgenders in ere houden. Niko Besnier, de nieuwe hoogleraar culturele antropologie aan de Universiteit van Amsterdam, bestudeerde hun dagelijks leven, en ontdekte een andere realiteit. Een interview.

Gingen wij ook maar zo vrij met mannen- en vrouwenrollen om als de bewoners van Tonga.
"Oh! Je zou je niet zo vrij voelen op Tonga. Vooral omdat er zo weinig privacy is. In het westen hebben we gesloten deuren. Maar de huizen op Samoa en Tonga hebben niet eens muren, alleen wat rieten afscheidingen. En mensen lopen de hele tijd door bij elkaar binnen. Als pa en ma privacy willen om te vrijen, gaan ze naar de bush. Een Leiti kan zichzelf niet omkleden en lipstick opdoen zonder dat haar familie toekijkt."

Maar de Leiti worden wel getolereerd?
"Het woord tolerantie bevat veel teveel tegenstrijdige elementen. Het is onbruikbaar in een serieuze analyse. Een Leiti moet bijvoorbeeld veel harder werken om gerespecteerd te worden dan een gewone vrouw. Als ze even weg is, stapelt hun familie hele bergen wasgoed op, zodat zij die kan doen."

Dat klinkt als een deal. Wij tolereren je zolang…
"Alle identiteiten zijn een compromis. De rol van de Leiti is even strak ingebed in haar gezin als die van haar broers en zussen. Als je van school afkomt, ga je werken voor de familie. Als iemand op Tonga geld verdient, gaat het naar de familie. De familie staat centraal, niet het individu."

U schrijft dat Leiti's wel vrijers hebben, maar geen langdurige, gerespecteerde relaties kunnen aangaan. Zijn ze eenzaam?
"Ik heb het ze gevraagd, maar het is een moeilijk punt. Ze kennen wel de notie van alleen zijn, en daar houden ze niet van. Maar eenzaamheid…? Op Tonga ben je altijd samen met andere mensen. Eenzaamheid bestaat wel maar er is eigenlijk geen woord voor. Mensen spreken er ook niet graag over, ook niet als je ze intiem kent.
Eén Leiti die ik goed ken, is de bekendste couturier van het eiland. Ze is heel gerespecteerd. Ze werkt hard en verdient veel geld voor haar familie. Of dat compensatie is? Wie weet?"

In uw artikelen schrijft u dat Leiti's vaak worden geplaagd door voorbijgangers.
"Er is een hoop plagen, schouderkloppen, porren en aanstoten op Tonga. In de bars wordt behoorlijk gedronken. Ieder uur is er wel een gevecht. Daar riskeert een Leiti ook een klap. Maar ze zijn zelf geen muurbloempjes hoor. Sommigen kunnen enorm woest zijn. Eéntje van hen kon flink drinken. Op een avond dat ze echt dronken was, zag ik haar poele… poele… doen naar een arme oude sloeber, om hem herhaaldelijk over de dansvloer te slingeren als hij op haar avances inging."

Niet erg damesachtig.
"Tonga is geen paradijs voor Leiti's. Veel jonge mannen roepen hen na op straat en doen of de vrouwelijkheid van de Leiti een bedrieglijke grap is. Tegelijkertijd vinden veel van die scheldende mannen de Leiti's prettiger gezelschap dan vrouwen, ook in bed. Maar deze relaties kunnen nooit officieel worden, nooit opgenomen in de gezinsstructuur. De bewoners schuiven deze relaties aan de kant door een stereotype voorstelling te cultiveren van Leiti's, als eerloze vrouwen.
Veel Leiti's verzetten zich tegen dit stereotype door geen relaties aan te gaan en zorg te dragen voor de ouders als de andere kinderen het huis uit zijn. Of door te excelleren in vrouwenwerk, zoals de couturier. Ze benadrukken aspecten van hun identiteit waarmee ze iets kunnen bijdragen.
Leiti's die wel iets willen met een man, ontkomen ze er niet aan het cliché te bevestigen. Een man die omgang heeft met een eerloze vrouw, verwacht daar iets voor terug. De Leiti moet cadeautjes kopen en zijn drankjes en zijn toegangskaartjes tot de disco betalen. Een Leiti die haar geld uitgeeft aan een man, draagt niet bij aan het gezinsinkomen. Dat bevestigt het negatieve stereotype."

De notie van homoseksualiteit is niet eigen aan Tonga. Mannen die seks hebben met een Leiti zijn gewone mannen. Als meer mensen op Tonga gaan denken in termen van homo- en heteroseksualiteit, kan de gedachte aan seks met een Leiti bedreigend worden. Zijn er al potenrammers op Tonga?
"De mensen op Tonga bekijken zich steeds meer door de ogen van westerlingen. Toen ik m'n veldwerk begon in 1977 was het gewoon dat jongens hand in hand liepen. Dat doen ze niet meer, omdat ze weten dat westerlingen het associëren met homoseksualiteit. Als mannen nu zacht en lief naar elkaar zijn, is er eerder de verdenking dat ze wellicht homo zijn.
De notie van homoseksualiteit wordt ook verbreid door Amerikaanse evangelische kerken. Veel mensen op Tonga vragen zich af wat dat nou eigenlijk is, een homo. De Leiti ook. Ze vragen: 'Wat is een homo ook al weer? Ik ben Leiti.' Homo is nog steeds geen zinvolle categorie voor ze. Het is ondenkbaar. Maar dat duurt niet voor altijd. Niets duurt voor altijd als het over seks gaat. Seks is een heel instabiele ervaring."

Veel eilanders proberen hun geluk uit in Nieuw Zeeland, Australië en de Verenigde Staten. Leiti's ook. Slagen ze er in om in Amerika hun status als Leiti te behouden?
"Leiti's zijn geen homo's. Voor hen is het idee dat een man seks heeft met een man een gruwel. Fa'afafine, Mahu en Leiti zijn erg conservatief in dat opzicht. Toen mijn beste Leiti vriendin, de couturier, Wellington bezocht, maakte ik de fout haar mee te nemen naar een homodisco. Ze wilde met niemand iets te maken hebben en wou zo snel mogelijk weg.
Als Leiti's al een westerse homo- of transseksueel zouden kunnen worden, zou het voor hen nog geen optie zijn. Ze zouden hun band met hun familie verliezen. Dat kan niet. De immigratie in Nieuw Zeeland vanuit Samoa kwam twee tot drie generaties eerder op gang dan vanuit Tonga. De Fa'afafine onder deze Samoanen kijken met iets minder afgrijzen naar onze homoseksualiteit. Westerse huizen bieden de privacy van gesloten deuren en vaste muren, dus er verandert wel iets. Maar het maakt van deze Fa'afafine geen westerse homoseksuelen of transgenders. De eilanders omarmen veel dingen uit het westen, maar alles op hun eigen tijd en op hun eigen manier."

Niko Besniers publicaties zijn te lezen op www.geocities.com/uttanu/besnier