Seksedichotomie als cultureel verschijnsel - II

Wanneer Meera het badhuis in Bastipore binnenkomt wordt zij met respect begroet door alle aanwezigen. Haar belangrijke positie in het gezelschap ontleent zij niet alleen aan haar leeftijd en betrekkelijke welstand, maar ook aan het feit dat zij een daima (vroedvrouw) is, dat wil zeggen dat zij binnen deze hijra-gemeenschap de ingreep uitvoert die een hijra tot een ware hijra maakt. Ooit verscheen de godin Bahuchara Mata in een van Meera's dromen en droeg haar op daima te worden. Ze heeft inmiddels 18 operaties uitgevoerd, die alle succesvol zijn verlopen.
Stonden in het eerste artikel van antropologe Anna Aalten (zie hC nr. 4) de oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika centraal, deze keer laat ze de culturele bepaaldheid van de seksedichotomie zien aan de hand van de Indiase hijras.

Meera zelf is zes jaar geleden geopereerd. In die periode was zij verliefd op Ahmed, een tien jaar jongere man. Ahmeds ouders waren sterk gekant tegen hun relatie en hijzelf stond niet te springen om zich aan haar te binden. Maar toen Meera bijna bezweek aan de gevolgen van de operatie besefte hij dat hij haar niet kwijt wilde. Sindsdien wonen zij samen en verdeelt Meera haar tijd tussen haar verplichtingen als echtgenote van Ahmed en haar activiteiten als guru in de hijra-gemeenschap.
Het huis waar de hijras wonen, dient behalve als badhuis en buurtcentrum eveneens als plaatselijke hoerenkast. Hoewel Meera toegeeft in het verleden haar geld te hebben verdiend als prostituée, is zij nu in de positie om anderen voor zich te laten werken. Die inkomsten komen goed van pas; niet alleen omdat ze Meera in staat stellen Ahmed te onderhouden, maar ook vanwege haar verplichtingen als vader van haar kinderen uit een eerder huwelijk.


Meera is een hijra, een van de vele duizenden die in India leven. Omdat ook de Indiase wet alleen vrouwen en mannen kent en hijras ook bij de volkstellingen niet als zodanig worden geregistreerd, weet niemand hoeveel hijras er precies zijn. Volgens conservatieve schattingen zijn er ongeveer 50.000 in heel India, maar er worden ook aantallen rond de 200.000 genoemd (op een totale bevolking van ongeveer 980 miljoen).
Een goede definitie van een hijra is moeilijk te geven, omdat zij binnen de Indiase culturele en religieuze context een categorie vormen die niet in onze termen te vatten is. Iedere 'vertaling' van wie of wat een hijra is, zal onrecht doen aan die culturele en religieuze eigenheid. Met het benoemen van hijras als de Indiase variant van onze travestieten of transseksuelen zou ik voorbij gaan aan datgene dat hen tot hijras maakt. Om de Nederlandse lezer een idee te geven moet daarom een korte omschrijving volstaan, die verderop in dit artikel meer inhoud zal krijgen(1).

Hoewel hijras geassocieerd worden met hermafroditisme en men met een 'ware' hijra soms een persoon bedoelt die geboren is met ambigue genitaliën, zijn nagenoeg alle hijras als man geboren2. Op latere leeftijd, meestal na toetreding tot de hijra-gemeenschap, laten zij de ingreep doen die hen tot echte hijras maakt: het weghalen van de penis en de testikels. Het woord 'hijra' betekent 'geen man, geen vrouw', maar veel hijras zeggen van zichzelf dat zij 'als vrouwen' zijn. Daarmee lijken zij aan te geven dat zij hun sekse-identiteit als vrouwelijk beschouwen.
Hijras dragen vrouwenkleding, maar zij zijn over het algemeen uitbundiger en uitdagender gekleed dan 'echte' Indiase vrouwen. Ook in hun gedrag onderscheiden zij zich; ze zijn luidruchtig, handtastelijk en trekken graag de aandacht. Seksuele impotentie met vrouwen of homoseksuele ervaringen met mannen worden vaak als reden aangevoerd waarom iemand zichzelf een hijra voelt, maar er zijn ook hijras die als man kinderen hebben verwekt.
Hoewel er onder hijras aanhangers van verschillende religieuze richtingen zijn, ontlenen zij als groep hun identiteit aan een Hindoe moedergodin, de Bahuchara Mata. De Mata wordt door de hijras vereerd en hun rituelen zijn aan haar opgedragen. Ter ere en uit naam van Bahuchara Mata zijn hijras aanwezig bij bruiloften om de vruchtbaarheid van de nieuwe verbintenis af te roepen en bij geboortes om de baby te zegenen.


Traditioneel zijn hijras binnen India bekend als groep met een bijzondere religieuze functie. Zij zingen en dansen tijdens de festiviteiten rond huwelijk en geboorte. De teksten van hun liedjes en hun manier van dansen zijn altijd humoristisch, uitdagend en sterk seksueel getint. Het erotische karakter van hun optreden verwijst naar de aard van de zegeningen (of vloek) die zij het bruidspaar en de jonggeborenen kunnen brengen. Hun aanwezigheid kan vruchtbaarheid brengen (of deze tegenhouden).
Op het eerste gezicht lijkt het paradoxaal dat impotente, gecastreerde mannen geassocieerd worden met vruchtbaarheid. Maar de hijras zijn geen mannen, zij zijn de geroepenen van de Bahuchara Mata, de Moeder Godin die vruchtbaarheid symboliseert. Als haar vertegenwoordigers delen de hijras in haar macht.

Binnen het Hindoeïsme is zo'n schijnbare paradox niet ongebruikelijk. In veel van de verhalen en mythen komen figuren voor die het vrouwelijke en het mannelijke in zichzelf verenigen. In een van de vele scheppingsmythen geeft de god Vishnu de god Brahma het vrouwelijke vermogen om leven te maken. Uit Brahma komen vervolgens alle andere goden en mensen voort. Ook onder niet-goden komt tweeslachtigheid voor. Zo is Arjun, een van de hoofdfiguren uit de bekende Hindoe-tekst de Mahabharata, zowel vrouw als man. Binnen die religieuze context passen ook de hijras.
In het verleden vormden de optredens bij huwelijken en geboorten voor de hijras de belangrijkste bron van inkomsten. Zij ontleenden hun status aan hun religieuze functie en leefden van de opbrengsten ervan. Secularisering, de toename van westerse waarden en het teruglopen van het aantal geboorten hebben er onder meer toe geleid dat die inkomsten teruglopen. Op zoek naar andere verdiensten zijn veel hijras terecht gekomen in de bedelarij of in de prostitutie. Deze activiteiten zijn niet bevorderlijk voor hun status in de samenleving. Hoewel hun associatie met de Moeder Godin algemeen erkend is, kunnen hijras hieraan steeds minder respect ontlenen.


Wat is een hijra? Het antwoord op deze vraag is simpel: een hijra is een gecastreerde man in vrouwenkleren. Maar hoe kunnen we de hijras plaatsen in onze schema's van sekse, sekse-identiteit en seksuele gerichtheid? Zijn zij een speciaal soort mannen? Zijn zij vrouwen in een gemankeerd mannenlichaam? Of zijn zij de Indiase variant van transgenders, individuen die zich buiten de gender-tweedeling bewegen? Voor iedereen die zich al wat langer met de problematiek van de 'apartheid van sekse' bezighoudt zal het antwoord op deze vragen niet als een verrassing komen. Net zoals transgenders zich niet gewillig in een derde hokje laten stoppen, zijn ook hijras niet in een categorie te plaatsen. Hijras zijn noch man noch vrouw, maar daar houdt de eenvoud op en begint de variatie.
Uit de individuele verhalen van hijras blijkt dat er verschillende wegen zijn waarlangs men hijra kan worden. Voor veel van hen begon het met zogenaamd atypisch gedrag in hun jeugd. Zij herinneren zich hoe zij als klein jongetje bij voorkeur met meisjes speelden en de kleren van hun moeder of zusjes aantrokken. Omdat hijras een bekend fenomeen zijn in de Indiase samenleving, werden zij op grond van dit gedrag door hun omgeving al snel als mogelijke hijra geïdentificeerd.
Andere hijras situeren hun eerste besef van anders-zijn later in hun leven, tijdens de puberteit en het ontwaken van seksuele gevoelens. Voor hen was een homoseksuele ontmoeting, meestal met een oudere man, aanleiding om vraagtekens te zetten bij hun plaats in de samenleving. Regelmatige homoseksuele contacten 'bedierven' hen, zoals zij dat zelf formuleerden, voor een seksuele relatie met een vrouw. Een oriëntatie op de hijra-gemeenschap en de overstap naar het leven dat daarbij hoorde lag vervolgens voor de hand. Weer anderen leven als man, trouwen, krijgen kinderen, en ontdekken pas daarna dat zij hijras zijn.

Ook op de vraag waar hijras staan op het continuüm tussen vrouw en man is het antwoord niet eenduidig. Men gelooft dat tijdens de castratie, die het kenmerk van de ware hijra is, met het bloed, dat moet blijven stromen tot het uit zichzelf stopt, ook al hun mannelijkheid wegvloeit. Maar de afwezigheid van mannelijkheid maakt hijras nog niet tot vrouwen. Desgevraagd zeggen veel hijras dat zij uiteraard geen vrouwen zijn, omdat zij nooit kinderen zullen baren. Toch spreken sommige hijras over zichzelf 'als vrouwen' en nemen zij de maatschappelijke positie van een vrouw in, getrouwd met een man voor wie zij zorgen en het huishouden doen. Anderen nemen nadrukkelijker een tussenpositie in. Zij benoemen zichzelf als 'geen man, maar ook geen vrouw' en eisen daarmee de positie van een derde sekse op.
Hoewel veel hijras van zichzelf zeggen dat zij 'nu eenmaal zo zijn geboren' is het opmerkelijk dat veel van hun verhalen zich laten lezen als het verslag van een wordingsproces. Gaandeweg was iemand zich gaan realiseren dat hij een hijra was. De reacties van de omgeving op het eigen, afwijkende, gedrag en de omgang met andere hijras speelden daarbij een belangrijke rol. Aan de ene kant is er dus het idee dat je als hijra geboren wordt, terwijl er aan de andere kant een duidelijk besef bestaat van de elementen die nodig zijn om een hijra te worden. Want niet ieder Indiaas jongetje dat met meisjes speelt en niet iedere Indiase man met homoseksuele contacten wordt een hijra.


Wanneer we 'de drie Wetten van Sekse'(2) , die ik in het Continuüm nr. 4 presenteerde, er weer eens bijpakken, lijken ook de hijras deze wetten van hun universele geldigheid te ontdoen. Ik benoemde deze drie (deels ongeschreven) wetten die ten grondslag liggen aan de manier waarop wij in Nederland denken over sekse, sekse-identiteit en sekse-gebonden gedrag, als de Wet van de Biologie, de Wet van de Onveranderlijkheid en de Wet van de Dichotomie.
Volgens de Wet van de Biologie is sekse een biologisch gegeven. Iemands sekse is simpelweg vast te stellen door naar de fysieke kenmerken te kijken: die spreken voor zich. Hoewel er in het geval van de hijras wel een relatie bestaat met hermafroditisme, is het hebben van ambigue geslachtsorganen geen voorwaarde om hijra te zijn. Nagenoeg alle hijras worden geboren met de fysieke kenmerken van een man. Aan hun fysiek is niet te zien dat zij hijras zijn, dit openbaart zich pas later in hun gedrag.
Volgens de Wet van de Onveranderlijkheid is sekse onveranderlijk. Je bent vrouw of man en je bent dat altijd geweest en zult dat altijd zijn. Voor hijras is verandering juist een centraal kenmerk. Zij worden geboren als man, maar maken op een bepaald moment in hun leven de overstap naar een andere categorie. Door middel van de castratie doen zij afstand van hun mannelijkheid. Vanaf dat moment zijn zij niet langer een man.
Volgens de Wet van de Dichotomie zijn er, uitgaande van de biologie, slechts twee seksen. Meer keuze is er niet en iedereen behoort of tot de ene of tot de andere sekse. Je bent altijd een van de twee, niets ertussenin en niets erbuiten. Het zal duidelijk zijn dat de hijras ook deze wet met voeten treden. Zij zijn 'geen man, geen vrouw'.


Hijras zijn in India een bekend verschijnsel. Wie er oog voor heeft kan overal hijras aantreffen. Zij figureren in de Indiase literatuur en komen vaak voor in Indiase speelfilms. Hun status is echter beslist niet hoog. In sommige streken van India genieten zij meer aanzien dan in andere, maar over het algemeen wordt er op hen neergekeken. In de sterk hiërarchische Indiase samenleving staan de hijras op de onderste sporten van de ladder.
Op dit moment is er sprake van een groeiend zelfbewustzijn onder de hijras. Zij beginnen zich te organiseren en stellen eisen aan de staat. Zo willen zij als hijras worden geregistreerd in de volkstellingen en verlangen zij dat de Indiase regering zich inzet voor het creëren van andere inkomstenbronnen, nu hun religieuze functie in belang afneemt. Het zou echter te ver gaan om de hijras te beschouwen als een voorhoede in de strijd voor meer variatie in sekse en gender. Zo'n visie zou voorbij gaan aan de specifieke context waarbinnen de hijras begrepen moeten worden. Maar binnen die context bieden zij wel degelijk zicht op radicaal andere opvattingen over sekse dan die welke wij in onze cultuur zo gewoon en vanzelfsprekend vinden.


1 De hijras zijn onderwerp van verschillende studies. Een veelomvattende beschrijving en analyse staat in 'Neither Man Nor Woman. The Hijras of India' van Serena Nanda (Wadsworth Publ. 1990). Minder goed, maar aardig om te lezen is 'The Invisibles. A Tale of the Eunuchs of India' van Zia Jaffrey (Pantheon Books 1996).
2 Vrouwelijke hijras bestaan niet.
3 Mijn drie wetten van sekse ontleen ik aan het fantastische boek van Suzanne Kessler en Wendy McKenna, Gender. An Ethnomethodological Approach (Chicago & London 1978). Kessler en McKenna presenteren overigens in hun boek acht wetten van sekse. Ik heb de belangrijkste daarvan samengevoegd en deze vervolgens een naam gegeven.

Illustraties afkomstig uit 'Neither Man nor Woman: The Hijras of India' van Serena Nanda.


Anna Aalten () werkt als universitair docent bij de Afdeling Sociologie en Antropologie van de Universiteit van Amsterdam.