Hoe komen transgender personen in de media? Als succes, slachtoffer, als een pionier die genderrollen aankaart? Die vraag stelde Mariecke van den Berg, onderzoeker bij Atria, zich. Welk beeld schetsen tv-programma’s en dagbladen van transpersonen? Tijdens een meet-up, 23 februari in Amsterdam, presenteerde ze haar bevindingen en sprak Mounir Samuel over hoe het beter kan.

“We zagen een hausse in de aandacht voor transgender mensen in de media”, zegt Mariecke van den Berg, onderzoeker bij Atria (Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis). “Maar vroegen we ons af, wat vinden transmensen zelf van die aandacht?” Ze onderzocht de beeldvorming van transgender personen sinds 1991. “Een soort proefboring.” Het vooronderzoek heeft echter al geleid tot vervolgvragen.” Wat zijn bijvoorbeeld de effecten van de beeldvorming op het brede publiek en hoe kan de transidentiteit beter in beeld worden gebracht?

Mariecke van den Berg verdiepte zich vooral in twee tv-programma en drie dagbladen, als afspiegeling van wat er de afgelopen 25 jaar over transgender in de media kwam. Ze analyseerde die media-aandacht onder de kop ‘transgender en beeldvorming’. Hoe wordt ‘het verhaal’ van de transmens verteld? De resultaten van deze studie presenteerde ze 23 februari bij Atria.

Duidelijk is dat media steeds meer aandacht besteden aan transgender personen. Hij is een Zij begon drie jaar geleden bij KRO-NCRV, en daarna kwamen op de Nederlandse publiekszender Love Me Gender (EO) en Geslacht! (BNN). In praatprogramma’s kwamen meer transgender personen, bij Jinek en Pauw bijvoorbeeld. En er was Conchita Wurst, Transparent, Loïza Lamers, Caitlyn Jenner, Laverne Cox, The Danish Girl. Maar hoe worden transmensen neergezet? En wat betekent het voor hun emancipatie?

De beeldvorming is de afgelopen 25 jaar veelzijdiger geworden. De term ‘transseksueel’ heeft sinds ongeveer 2012 plaatsgemaakt voor het bredere, inclusievere begrip ‘transgender’, ook omdat sindsdien de afkorting LHBT gemeengoed werd. Lesbisch, homoseksueel, biseksueel, transgender. Verder valt op dat de aandacht voor transvrouwen in de onderzochte Volkskrant, Telegraaf en Trouw veruit het hoogst is, veel meer dan voor transmannen of genderqueer mensen.

Wat doet de media-aandacht met transgender personen zelf? Want meer aandacht in de media betekent weliswaar meer zichtbaarheid en dat biedt alle kans voor meer acceptatie en emancipatie. Maar er lijkt vaak nog een bepaalde vooringenomenheid bij de makers, bijvoorbeeld een binair beeld (man of vrouw) en een sterke focus op het transitieproces zelf. Dat schept bij publiek beeld en verwachting naar transmensen. “Wanneer ga jij nou in transitie?”

Mounir Samuel ontvangt het eerste exemplaar van Antia Wiersma, manager van Atria onderzoek

Mounir Samuel, die vandaag het eerste exemplaar van de gepubliceerde onderzoeksresultaten ontvangt, kan daarover meepraten. Zijn optreden in de late-avondtalkshow Jinek zorgde voor veel verwarring. Dat je bijvoorbeeld genderlabels kunt afwijzen, is blijkbaar niet te begrijpen voor veel mensen. “Afshin Ellian (columnist bij Elsevier) reageerde dat ik volledig gestoord ben.” En ook de makers van Geslacht! hebben hem teleurgesteld. “Ik ben meer dan dat”, zegt hij, niet alleen de Mounir Samuel die op zoek is naar een andere genderidentiteit. “Dan moet je een vraag beantwoorden zoals: hoe ver wil je gaan in je transitie? En dat, alleen dat, gebruiken ze.”

Scripts

Er is veel belangstelling voor de presentatie over transgender en beeldvorming. Een zeventig mensen die net in een zaaltje bij Atria passen. Maar van de media zelf zijn er niet veel vertegenwoordigers. Van Love Me Gender is er wel Herman Wegter, eindredacteur van het programma.

Moderator Brand Berghouwer, bestuurslid TNN, ondervraagt het panel met Herman Wegter (l), Sophie Schers en Micha Meinderts

“Sinds 1991 is de berichtgeving flink gestegen”, begint Mariecke van den Berg. “De laatste jaren zelfs explosief.” Ze toont een grafiek waar de licht-stijgende lijn sinds 1991 in 2015 bijna recht omhoog loopt. Bepalend in de beginjaren waren bijvoorbeeld de medisch-ethische discussie over transkinderen, Dana International bij het Songfestival. En een paar jaar later was Kelly, deelnemer bij realityshow Big Brother, de beeldbepalende transvrouw op tv. 

Voor de discussie over de vraag hoe ‘de transgender’ een publieke figuur werd, toont ze een stukje uit Hij is een Zij. Rens, elf jaar oud, vertelt zijn klas dat hij als meisje geboren is. Aan de hand daarvan komt ze op de zes scripts die in getoonde verhaallijnen bij Hij is een Zij en andere media over transpersonen herkend worden. Beelden van de transpersonen in de media sinds 1991.

1. Succesvol trans

Na hun coming-out kunnen transgender mensen het best ‘zichzelf zijn’ door een zo volledig mogelijke transitie door te maken. Ze krijgen alle steun van veel begripsvolle mensen om hen heen. Familie, school, vrienden, collega’s.

2. Fraudeur

Binnen dit script houden transgender mensen de boel voor de gek: ze zijn ‘eigenlijk’ man of vrouw. ‘Eigenlijk’ is een belangrijk woord, zegt Van den Berg. Aanname bij de mensen die dit script hanteren is vaak dat biologie bepalend is voor geslacht. Het gaat de media om een soort van ontmaskering. Bijvoorbeeld bij sporters.

3. Pionier

Transgender personen worden voorgesteld als voorhoedefiguren die de weg wijzen naar een samenleving waarin genderrollen minder vast liggen. Denk aan Mounir, zegt Van den Berg. Zo iemand wordt dan op het schild gehesen, soort van avant garde, en het beeld is: zij gaan het voor ons doen. Ze gaan erkenning en emancipatie op gang brengen. Maar die plek aan de voorhoede is vaak kwetsbaar, gevaarlijk, verdrietig, gevoelig.

4. Randfiguur

Transpersonen worden dan gebruikt om verhalen te kruiden. Denk aan John Irving. Bij andere schrijvers worden transgender mensen ingezet als illustratie over de duistere kanten van het nachtleven. Ze worden dan vaak in verband gebracht met prostitutie en criminaliteit.

5. Slachtoffer

Transmensen zijn dan slachtoffer van discriminatie of geweld. Ze worden gepest, buitengesloten, soms zelfs vermoord.

6. Pion

Ook hier wordt de transpersoon gebruikt, in dit geval om een heel ander verhaal te vertellen, bijv. tolerant versus intolerant. Zo van: ‘moet je kijken hoe ver wij zijn hier in Nederland, want wij zijn tolerant naar transpersonen’.

“Onder de keuze van zo’n script zit vaak een basale aanname over gender”, legt Van den Berg uit. “Als je de overtuiging hebt dat gender in biologie zit, kom je bij de fraudeur.” Stereotypering kan makkelijk optreden, bijvoorbeeld bij de randfiguur. Maar in de praktijk worden scripts vaak gecombineerd, erkent ze. Dan zie je bijvoorbeeld het verhaal van een transpersoon die zich ontwikkelt van slachtoffer naar succestrans. Volgens Herman Wegter is er bij het maken van Love Me Gender geen sprake geweest van bewuste scriptkeuze. Onbewust misschien wel, erkent hij. “Het is zeker goed om je dat te realiseren.” Er zijn verder vele mengvormen. En waarschijnlijk is het niet compleet. “Missen jullie nog scripts?”

Realiseer je je dat dé transpersoon niet bestaat en dat er behalve transvrouwen en transmannen veel daartussen is

Heb je niet nog een soort van professionele trans, vraagt Mounir. Als hij nu wordt gevraagd voor een interview, gaat het niet over wat hij doet, hoe hij denkt over bepaalde zaken en wie hij verder ook is, maar alleen maar over het transzijn. “Je moet daar dan wel in meegaan, want anders wordt de journalist boos.”

Een alternatief script zou dan de ‘luie transgender’ kunnen zijn. Iemand die zegt: “Ik ben er niet mee bezig en ik wil er ook niet voortdurend mee bezig zijn.” Een ander alternatief is misschien: de succesvolle queer of non-binaire persoon. En is er een script mogelijk waarin gender of transzijn er niet toe doet? “Er is niets voor mij in deze wereld”, zegt Ryanne van Dorst, presentator van Geslacht! “Het is allemaal of man of vrouw, alles wat je tegenkomt, en niets voor mij.”

Love Me Gender

“Ik ben blij met het onderzoek omdat er eindelijk gekeken wordt naar hoe er schreven en gesproken wordt over transgender en queer”, zegt Mounir. “Media zouden zichzelf eens goed in de ogen moeten kijken.”

Hij is een Zij maakt een ontwikkeling door in de drie seizoenen dat het loopt, maar focust nog steeds wel erg op de transitie. “Het medische traject is blijkbaar heel fascinerend.” Mounir had ook moeite met de positieve toon van Hij is een Zij. “Het verhaal van transfobie wordt niet verteld. Mijn ervaring met de zogenaamd tolerante school in het programma was heel anders. Ik wil niet de slachtofferrol benadrukken, maar wel laten zien dat er twee werkelijkheden zijn, de echte wereld en de wereld die de media laten zien.”

Meer moeite nog had hij met Love Me Gender. Bijvoorbeeld de heteronormatieve blik waarmee het programma gemaakt is. “Jongens moesten meisjes versieren. En de onderliggende gedachte was, vroeger was je dan wel lesbisch, maar nu je man bent, is het weer goed gekomen. Nu begrijpen we het weer.” Love Me Gender focust volgens Van den Berg meer op de moeilijkheden waar transjongeren mee te maken krijgen, met name daten. Het programma maakt daarbij naast het script van ‘succesvol trans’ ook gebruik van die van het ‘slachtoffer’ (nadruk op het persoonlijke drama) en de ‘fraudeur’ (de coming-out als vanzelfsprekend onderdeel van het daten).

We zien een fragment met Jason en BeyonG (deelnemers van Love Me Gender). De vraag daarin is: wanneer vertel je dat je trans bent? Jason en BeyonG verschillen van mening. Het programma laat dat in elk geval goed zien, dat er verschillende opvattingen kunnen bestaan. Maar een verschil van Love Me Gender en Hij is een Zij is dat er in het eerste programma een voice-over wordt gebruikt. Anders dan een presentator zoals Arie Boomsma die vragen stelt, mensen aanmoedigt, troost en steunt. De voice-over lijkt, aldus Van den Berg, een alwetend personage. “Het zou goed zijn als je daar in elk geval een transpersoon voor zou hebben.”

Eerst ging het óver transmensen, toen werd het mét transmensen en nu is het dóór transmensen

 Mounir heeft wel veel respect voor de makers van dit programma die hier nu zitten. “Goed dat jullie gekomen zijn, want natuurlijk was er spanning rond Love Me Gender.” De programmamakers vertellen dat ze op zoek naar deelnemers vooraf wel zestig mensen gesproken hebben. “We zochten mensen die er open over wilden zijn. Ze moesten ook een ondersteunende omgeving hebben, want de impact is toch heftiger dan ze zich misschien realiseren. En we wilden een divers beeld geven.” Maar volledige representativiteit was nooit een haalbaar doel. Alle queermensen die ze spraken, trokken zich uiteindelijk terug.

Het was bijzonder dat de EO dit programma wilde maken, denkt Herman Wegter. “Ik heb vaak bij het omroepbestuur gezeten, want het was allemaal glad ijs wat we deden. En ik wilde niet teveel restricties. We hebben veel kritiek gehad, maar ook veel positieve feedback gekregen. Er zijn geen EO-leden weggelopen. En volgende keer doen we het beter.”

“Dan moet je ook goed nadenken over hoe het bij het transpubliek wordt ontvangen, niet alleen bij het cispubliek,” zegt Eliza Steinbock (universiteit Leiden). Ze is samen met Tineke Abma (hoogleraar VUmc), Elise van Alphen (TNN), Brenda Langezaal (beleidsmedewerker OCW) en Geertje Mak (gendergeschiedenis) adviseur voor het onderzoek naar beeldvorming. “Wat doet het met mensen? Zo’n publieke coming-out is soms heel pijnlijk.”

Hoe kan het beter

“We krijgen steeds vaker verzoeken van programma’s die een transkandidaat zoeken”, zegt Sophie Schers, beleidsmedewerker bij TNN. Dan wordt het ook steeds belangrijker om de vraag te stellen wat je kunt leren van eerdere programma’s.

Mariecke van den Berg en Sophie Schers

De berichtgeving over transgender personen is veelzijdig, maar wat vraagt het, een realistische portrettering van transgender personen? Meer ruimte voor het eigen verhaal, de realisering dat er ook leven is ver na de transitie, dat niet iedere trans operaties ondergaat, dat dé transpersoon niet bestaat en dat er behalve transvrouwen en transmannen veel daartussen is. Dat stereotypering om de hoek ligt – stap niet in die valkuil! – en dat je je bewust moet zijn van scripts en frames die je misschien onbewust hanteert. Beperk je dan niet tot één script om eenzijdige beeldvorming te voorkomen. Zo kan het veelgebruikte script van ‘succesvol trans’ begrip bevorderen voor mensen die in transitie gaan, maar niet per se voor mensen die daar niet voor kiezen. Praat als journalist of programmamaker met diversiteitsexperts, bevraag je aannames over gender en realiseer je ook dat een transpersoon meer is dan gender. Die persoon is gelaagd net als iedereen. Realiseer je dat genderidentiteit niets zegt over seksuele identiteit (hetero, homo of bi). En dat je ook nog de juiste woorden gebruikt (check de Mediawijzer van TNN).

Misschien is Geslacht! wel de toekomst. “Eerst ging het óver transmensen”, zegt Van den Berg. “Toen werd het mét transmensen, en nu is het dóór transmensen.” Ryanne van Dorst, als hermafrodiet geboren, stelt de vragen en vertelt zelf.

“Ik hoop dat het een trend wordt dat we ons eigen verhaal kunnen vertellen”, zegt Micha Meinderts, schrijver, en samen met Sophie Schers en Herman Wegter als panellid commentaar leverend op de inzichten uit het onderzoek. “Het transverhaal sterker maken is lastig als we zelf al niet weten hoe dat moet.” Hij realiseert zich ook dat het transverhaal niet alleen zijn persoonlijke verhaal is. “Het is groter dan dat. Je moet je bewust zijn van de impact op de rest van de community, wat de intenties van de journalist ook zijn.”

Natuurlijk kun je niet alle transpersonen mediatraining geven, zoals politici in campagnetijd die bijvoorbeeld vaak krijgen. Er zijn geen klasjes om dat te leren. Veel verantwoordelijkheid ligt dan bij de journalist. Want het kan gebeuren dat de geïnterviewde erg ongelukkig is met de manier waarop die is neergezet, gebruikt, geframed of gescript. “Mensen moeten de ruimte krijgen het verhaal op hun manier te vertellen,” denkt Meinderts. “En je zou ook transmensen in de redactie van je programma op moeten nemen.”

Samuel Mounir over good practices en zijn pasverschenen boek

Dat het stukken beter kan, is voor Mounir duidelijk. “Dat er bij de EO geen opzeggingen waren, is voor mij eerder het bewijs dat het niet goed gedaan is.” Een good practice is wat hem betreft Theo Maassen die hem ontving in 24 uur met... “Daar kon ik ook politicoloog zijn en over mezelf vertellen zoals ik dat wilde. Als compleet mens. En Theo reageerde altijd begrijpend en bevestigend. Heel belangrijk, want omdat Theo mij de credits gaf, gaf de kijker mij die. De kijker kijkt toch via de presentator. Als Eva Jinek mijn verhaal bijvoorbeeld verwarrend vindt, vindt het publiek het verwarrend.”

Download de factsheet Transgender en beeldvorming hier.

Foto: Ton van den Born