De opkomst van de transgendertheologie
Transgenders zijn verrassing van God
Wat staat er over transgenders in de Bijbel? Hoe streng is het christendom in het afwijzen van transgenderpraktijken en is het voor transgenders mogelijk om net als feministen en homoseksuelen een eigen theologie te ontwikkelen? Gé Meulmeester doet verslag van een studium generale-bijeenkomst aan de Vrije Universiteit, waarop predikanten Janine de Boer en Hans Fortuin, die beiden een geslachtsverandering hebben ondergaan, een aanzet gaven tot een heuse transgendertheologie. (Dit artikel is eerder verschenen in Lover, 2004, nummer 1.)
Feministische theologie, zwarte theologie, homotheologie. Er bestaan allerlei specifieke theologische invalshoeken die zich verzetten tegen de traditionele mannelijke, witte God, die heteroseksualiteit als gebod zou hanteren. Tegenwoordig wordt er ook een poging gedaan om God, het goddelijke en godsdienst vanuit een transgenderperspectief te benaderen.
Onder de titel 'Iedereen is man én vrouw: sekserollen als keurslijf' organiseerde het Blaise Pascal Instituut van de Vrije Universiteit in het najaar van 2003 een studium generale over de vraag wat man-, en vrouw-zijn betekent. Een van de bijeenkomsten ging over transgendertheologie. Predikanten Hans Fortuin en Janine de Boer, die beiden een geslachtsverandering hebben ondergaan, gaven tijdens deze bijeenkomst hun visie op een potentiële nieuwe theologie voor transgenders.
Spirituele zoektocht
De term transgender kwam pas in de jaren negentig van de vorige eeuw op. Het is een parapluterm voor zowel mensen die vrijelijk tussen de seksen bewegen als voor hen die een dusdanige discrepantie ervaren tussen lichaam en identiteit dat ze een geslachtsaanpassende behandeling willen ondergaan.
Het begrip transgendertheologie is nog nieuwer. De Amerikaanse predikant Justin Tanis heeft er in zijn boek 'Trans Gendered. Theology, Ministry and Communities of Faith'(2003) een eerste aanzet voor gegeven. (1) Hij beschrijft de ontwikkeling van transgenders in termen van een spirituele zoektocht. Niet nieuw is de vraag van gelovige transgenders of ze zichzelf mogen zijn, en de daarvoor eventueel noodzakelijke lichamelijke ingrepen mogen ondergaan. Net als homoseksuele christenen of moslims, kunnen ook transgenders een strijd ervaren tussen hun persoonlijke ervaringen en hun geloof.
De behoefte aan een transgendertheologie komt volgens Hans Fortuin en Janine de Boer voort uit de wens van iedere mens die afwijkt om een nieuwe taal te vinden om zich in uit te drukken. Voor een christelijke transgender kan dit betekenen dat hij of zij een nieuwe weg moet vinden in de Bijbel. Er zijn relatief veel transgenders met een religieuze achtergrond, weet De Boer. Voor hen kan een eigen theologisch perspectief bijvoorbeeld vruchtbaar zijn om vragen uit hun directe omgeving over hun identiteit te kunnen beantwoorden.
Gebrokenheid van het bestaan
De Boer meent dat een transgendertheologie alleen ontwikkeld kan worden door transgenders zelf. Iedereen leest de Bijbel, de Koran, en andere heilige teksten immers op zijn eigen golflengte en met zijn eigen bagage? Een universele theologie bestaat dan ook niet.
Transgenders in gewetensnood worden wel vaak met zo'n universele theologie geconfronteerd. Deze zogenaamde neutrale visie is zelf behoorlijk bevooroordeeld, vindt Fortuin. 'Wat doorgaat voor de universele theologie is bepaald door witte, heteroseksuele, middenklasse mannen uit de westerse wereld en gaat dus voor veel mensen niet op.
In de 'universele' theologie wordt genderdiversiteit vaak als fout(je) beschouwd, een gevolg van de gebrokenheid van het bestaan. De gebrokenheid zit hem echter juist in de onverdraagzaamheid jegens alles wat afwijkt, zo meent De Boer. Het is hoog tijd dat een transgendertheologie mensen voorziet van een nieuwe bril om de boodschap van de Bijbel anders te interpreteren, vindt zij.
Bijbel als basis
Voor De Boer spelen de Bijbel en het lezen ervan een centrale rol binnen transgendertheologie. Tijdens het seminar gaf ze een aantal voorbeelden van de manier waarop bijbelteksten vanuit transgenderperspectief te lezen zijn. Hoewel de term transgender niet voorkomt in de Bijbel, zijn er wel enkele passages die kunnen dienen als basis voor een transgendertheologie.
De Boer plaatst haar voorbeelden in het licht van psalm 19, die gaat over de heerlijkheid van God in de schepping en de relatie tussen schepping en natuur. In vers 8 staat: 'De wet des Heren is volmaakt, zij verkwikt de ziel. De getuigenis des Heren is betrouwbaar, zij schenkt wijsheid aan de onverstandige.' (2) Niet de natuur schrijft dus voor hoe alles hoort te zijn, maar het woord van God, aldus De Boer. In de Bijbel ziet zij juist veel openingen voor de acceptatie van transgenderidentiteiten. Een transgendertheologie doet er dus beter aan naar het Woord te kijken, en minder naar de natuur.
Toch worden transgenders in theologische discussie doodgegooid met termen als natuur, schepping, biologie en tegennatuurlijk. Een veelgebruikte argumentatie is: je bent geschapen zoals je bent, daarom mag je niet zomaar in de natuur ingrijpen. Volgens Fortuin maakt deze argumentatie gebruik van een drogreden. Het is een typische gedachtegang voor degenen die niet direct bij de problematiek betrokken zijn, vindt hij.
Gruwel
Zelf ziet Fortuin het anders. Voor hem heeft de schepping alles te maken met het door God geroepen worden om te gaan leven en niet met een biologisch ontstaan. In de Bijbel is een naam erg belangrijk. Je naam onthult wie je ten diepste bent. In Fortuins ervaring begon zijn bestaan dan ook pas toen hij bij zijn nieuwe naam werd geroepen.
Van de acht toepasselijke bijbelpassages zou je er twee negatief kunnen noemen voor transgenders. Zo wordt in Deuteronomium 22 vers 5 het zogenaamde 'crossdressing' veroordeeld: 'Een vrouw zal geen manskleren dragen en een man geen vrouwenkleed aantrekken, want ieder die deze dingen doet, is de Here, uw God, een gruwel.' Eén hoofdstuk verder wordt een 'ontmand' mens de toegang tot de tempel ontzegd: 'Hij, die door kneuzing ontmand is, of wie het mannelijk lid is afgesneden, zal niet in de gemeente des Heren komen.' (Deut. 23 vers 1).
In het eerste bijbelboek Genesis staan een aantal teksten die je op twee manieren kunt uitleggen. Duidt het feit dat God man en vrouw schiep bijvoorbeeld op een tweedeling of werd de mens mannelijk en vrouwelijk (in één) geschapen?
De ontmande
De Boer ziet vier bijbelteksten die ronduit positief zijn voor transgenders. Zo staat in het Oude Testament: 'Laat de ontmande niet zeggen: Zie ik ben een dorre boom. Want zo zegt de Here van de ontmanden die mijn sabbatten onderhouden en verkiezen wat Mij behaagt en vasthouden aan mijn verbond: Ik geef hun in mijn huis en binnen mijn muren een gedenkteken en een naam, beter dan zonen en dochters; Ik geef hun een eeuwige naam, die niet uitgeroeid zal worden.' (Jesaja 56 vers 3-6). Volgens De Boer is voor de 'ontmanden' dus niet de buitenkant (de natuur) belangrijk, maar de innerlijke gesteldheid. (3)
Het ontwikkelen van een transgendertheologie lijkt een goed streven, al is het alleen maar omdat er mensen mee geholpen kunnen zijn. In het seminar lag de nadruk wel sterk op het christendom, en was er weinig aandacht voor andere religies. Laten we dit soort initiatieven daarom zien als een mooi begin.
De nadruk lag tijdens het seminar ook erg op de problematische kanten van transseksualiteit. Dat is niet helemaal terecht. Er valt ook veel te vieren. De Boer: 'Transgenders zijn het zout in de soep, het verrassingselement dat de zaak een beetje charme geeft, een variant waar God zijn glimlach over kan laten gaan.'
Noten:
1. Justin Edward Tanis, 'Trans Gendered. Theology, Ministry and Communities of Faith' (Pilgrim Press, 2003).
2. Alle bijbelfragmenten komen uit de NBG-vertaling van 1951.
3. De andere passages zijn: Mattheus 19 vers 12, Handelingen 8 vers 26-39 en Galaten 3 vers 28.
Digitaal verder lezen over het studium generale aan de VU:
www.bezinningscentrum.nl/links/special_links.shtml
Feministische theologie, zwarte theologie, homotheologie. Er bestaan allerlei specifieke theologische invalshoeken die zich verzetten tegen de traditionele mannelijke, witte God, die heteroseksualiteit als gebod zou hanteren. Tegenwoordig wordt er ook een poging gedaan om God, het goddelijke en godsdienst vanuit een transgenderperspectief te benaderen.
Onder de titel 'Iedereen is man én vrouw: sekserollen als keurslijf' organiseerde het Blaise Pascal Instituut van de Vrije Universiteit in het najaar van 2003 een studium generale over de vraag wat man-, en vrouw-zijn betekent. Een van de bijeenkomsten ging over transgendertheologie. Predikanten Hans Fortuin en Janine de Boer, die beiden een geslachtsverandering hebben ondergaan, gaven tijdens deze bijeenkomst hun visie op een potentiële nieuwe theologie voor transgenders.
Spirituele zoektocht
De term transgender kwam pas in de jaren negentig van de vorige eeuw op. Het is een parapluterm voor zowel mensen die vrijelijk tussen de seksen bewegen als voor hen die een dusdanige discrepantie ervaren tussen lichaam en identiteit dat ze een geslachtsaanpassende behandeling willen ondergaan.
Het begrip transgendertheologie is nog nieuwer. De Amerikaanse predikant Justin Tanis heeft er in zijn boek 'Trans Gendered. Theology, Ministry and Communities of Faith'(2003) een eerste aanzet voor gegeven. (1) Hij beschrijft de ontwikkeling van transgenders in termen van een spirituele zoektocht. Niet nieuw is de vraag van gelovige transgenders of ze zichzelf mogen zijn, en de daarvoor eventueel noodzakelijke lichamelijke ingrepen mogen ondergaan. Net als homoseksuele christenen of moslims, kunnen ook transgenders een strijd ervaren tussen hun persoonlijke ervaringen en hun geloof.
De behoefte aan een transgendertheologie komt volgens Hans Fortuin en Janine de Boer voort uit de wens van iedere mens die afwijkt om een nieuwe taal te vinden om zich in uit te drukken. Voor een christelijke transgender kan dit betekenen dat hij of zij een nieuwe weg moet vinden in de Bijbel. Er zijn relatief veel transgenders met een religieuze achtergrond, weet De Boer. Voor hen kan een eigen theologisch perspectief bijvoorbeeld vruchtbaar zijn om vragen uit hun directe omgeving over hun identiteit te kunnen beantwoorden.
Gebrokenheid van het bestaan
De Boer meent dat een transgendertheologie alleen ontwikkeld kan worden door transgenders zelf. Iedereen leest de Bijbel, de Koran, en andere heilige teksten immers op zijn eigen golflengte en met zijn eigen bagage? Een universele theologie bestaat dan ook niet.
Transgenders in gewetensnood worden wel vaak met zo'n universele theologie geconfronteerd. Deze zogenaamde neutrale visie is zelf behoorlijk bevooroordeeld, vindt Fortuin. 'Wat doorgaat voor de universele theologie is bepaald door witte, heteroseksuele, middenklasse mannen uit de westerse wereld en gaat dus voor veel mensen niet op.
In de 'universele' theologie wordt genderdiversiteit vaak als fout(je) beschouwd, een gevolg van de gebrokenheid van het bestaan. De gebrokenheid zit hem echter juist in de onverdraagzaamheid jegens alles wat afwijkt, zo meent De Boer. Het is hoog tijd dat een transgendertheologie mensen voorziet van een nieuwe bril om de boodschap van de Bijbel anders te interpreteren, vindt zij.
Bijbel als basis
Voor De Boer spelen de Bijbel en het lezen ervan een centrale rol binnen transgendertheologie. Tijdens het seminar gaf ze een aantal voorbeelden van de manier waarop bijbelteksten vanuit transgenderperspectief te lezen zijn. Hoewel de term transgender niet voorkomt in de Bijbel, zijn er wel enkele passages die kunnen dienen als basis voor een transgendertheologie.
De Boer plaatst haar voorbeelden in het licht van psalm 19, die gaat over de heerlijkheid van God in de schepping en de relatie tussen schepping en natuur. In vers 8 staat: 'De wet des Heren is volmaakt, zij verkwikt de ziel. De getuigenis des Heren is betrouwbaar, zij schenkt wijsheid aan de onverstandige.' (2) Niet de natuur schrijft dus voor hoe alles hoort te zijn, maar het woord van God, aldus De Boer. In de Bijbel ziet zij juist veel openingen voor de acceptatie van transgenderidentiteiten. Een transgendertheologie doet er dus beter aan naar het Woord te kijken, en minder naar de natuur.
Toch worden transgenders in theologische discussie doodgegooid met termen als natuur, schepping, biologie en tegennatuurlijk. Een veelgebruikte argumentatie is: je bent geschapen zoals je bent, daarom mag je niet zomaar in de natuur ingrijpen. Volgens Fortuin maakt deze argumentatie gebruik van een drogreden. Het is een typische gedachtegang voor degenen die niet direct bij de problematiek betrokken zijn, vindt hij.
Gruwel
Zelf ziet Fortuin het anders. Voor hem heeft de schepping alles te maken met het door God geroepen worden om te gaan leven en niet met een biologisch ontstaan. In de Bijbel is een naam erg belangrijk. Je naam onthult wie je ten diepste bent. In Fortuins ervaring begon zijn bestaan dan ook pas toen hij bij zijn nieuwe naam werd geroepen.
Van de acht toepasselijke bijbelpassages zou je er twee negatief kunnen noemen voor transgenders. Zo wordt in Deuteronomium 22 vers 5 het zogenaamde 'crossdressing' veroordeeld: 'Een vrouw zal geen manskleren dragen en een man geen vrouwenkleed aantrekken, want ieder die deze dingen doet, is de Here, uw God, een gruwel.' Eén hoofdstuk verder wordt een 'ontmand' mens de toegang tot de tempel ontzegd: 'Hij, die door kneuzing ontmand is, of wie het mannelijk lid is afgesneden, zal niet in de gemeente des Heren komen.' (Deut. 23 vers 1).
In het eerste bijbelboek Genesis staan een aantal teksten die je op twee manieren kunt uitleggen. Duidt het feit dat God man en vrouw schiep bijvoorbeeld op een tweedeling of werd de mens mannelijk en vrouwelijk (in één) geschapen?
De ontmande
De Boer ziet vier bijbelteksten die ronduit positief zijn voor transgenders. Zo staat in het Oude Testament: 'Laat de ontmande niet zeggen: Zie ik ben een dorre boom. Want zo zegt de Here van de ontmanden die mijn sabbatten onderhouden en verkiezen wat Mij behaagt en vasthouden aan mijn verbond: Ik geef hun in mijn huis en binnen mijn muren een gedenkteken en een naam, beter dan zonen en dochters; Ik geef hun een eeuwige naam, die niet uitgeroeid zal worden.' (Jesaja 56 vers 3-6). Volgens De Boer is voor de 'ontmanden' dus niet de buitenkant (de natuur) belangrijk, maar de innerlijke gesteldheid. (3)
Het ontwikkelen van een transgendertheologie lijkt een goed streven, al is het alleen maar omdat er mensen mee geholpen kunnen zijn. In het seminar lag de nadruk wel sterk op het christendom, en was er weinig aandacht voor andere religies. Laten we dit soort initiatieven daarom zien als een mooi begin.
De nadruk lag tijdens het seminar ook erg op de problematische kanten van transseksualiteit. Dat is niet helemaal terecht. Er valt ook veel te vieren. De Boer: 'Transgenders zijn het zout in de soep, het verrassingselement dat de zaak een beetje charme geeft, een variant waar God zijn glimlach over kan laten gaan.'
Noten:
1. Justin Edward Tanis, 'Trans Gendered. Theology, Ministry and Communities of Faith' (Pilgrim Press, 2003).
2. Alle bijbelfragmenten komen uit de NBG-vertaling van 1951.
3. De andere passages zijn: Mattheus 19 vers 12, Handelingen 8 vers 26-39 en Galaten 3 vers 28.
Digitaal verder lezen over het studium generale aan de VU:
www.bezinningscentrum.nl/links/special_links.shtml
