Transseksualiteit van een verdwenen tiener

Er bestaan nauwelijks Nederlandse jeugdboeken die expliciet over transseksualiteit gaan. Om die reden is het verschijnen van 'Dwaalsporen' van Jacques Brooijmans een bijzondere gebeurtenis. Het boek gaat over de relatie tussen drie tieners van rond de veertien jaar. Joost en Daniël wonen in een tehuis en raken met elkaar bevriend. Ze trekken op met Mira, die in een nabijgelegen dorp woont. Het verhaal begint bij het moment dat Daniël spoorloos verdwenen is en er een politieonderzoek naar hem is ingesteld. Joost en Mira halen herinneringen aan hem op.

Vrij snel nadat Joost en Mira hem hebben leren kennen, laat Daniël blijken dat hij zich een meisje voelt. Hij draagt zijn haar lang, maakt zich op en leeft zich uit in verkleedpartijen waarbij hij een pruik opzet en vrouwenkleren draagt. Zijn gedrag maakt veel reacties los. Leeftijdgenoten pesten hem en ouderen begrijpen hem niet of nemen hem niet serieus. Ook Joost vindt het moeilijk om Daniël als meisje te beschouwen en schaamt zich voor hem. Tegelijkertijd wil hij Daniël graag accepteren zoals hij is omdat hij zijn vriend is. De enige die voor de volle honderd procent achter Daniël staat is Mira. Zij staat model voor de jongere met de 'open mind'. Ze verwerpt het hokjesdenken en pleit voor opheffing van de strikte tweedeling van de seksen. Net als Daniël huldigt zij de opvatting dat 'man en vrouw ooit één wezen met vrouwelijke en mannelijke trekken zouden worden. Iedereen androgyn, in allerlei variaties'.

Het verhaal speelt zich af in de hedendaagse wereld van de mobieltjes en de vroegwijze pubers die in onverbloemde bewoordingen hun meningen verkondigen. Dit levert passages op als de volgende:
'De eerste keer nadat Daniël had aangekondigd zijn ontwikkeling als man te willen stoppen, merkte Joost op: "Ik zou mijn pik nooit willen missen".
"Een kut is prettig." Daniël giebelde. "Je kunt er van alles instoppen. En ik wil mooie, fijne borsten. Niet te groot en niet te klein."
"Ben je niet bang dat je nooit meer kunt klaarkomen?"
(...)
Daniël zei: "Ik hoop dat ze een clitoris kunnen implanteren. Dat lijkt me fantastisch, een clitoris. Als ik die kan krijgen, hoef ik mijn pik helemaal niet meer." '
Joost heeft zijn bedenkingen over de mogelijkheden om een clitoris te krijgen. Hij vraagt Daniël of hij nog steeds zijn 'pik' zou willen missen als een clitoris niet haalbaar zou zijn. Daniël antwoordt dat hij dan best tevreden zou zijn met vrouwenborsten en een pik.
'Dat leek hem eigenlijk een heel mooie toestand. Dan had je alles, dan kon je alle kanten op. "Misschien heb je dan alles," zei Joost, "maar dan bén je niemand. En dan kun je juist geen enkele kant op. Wie wil je?"
Met een van kwaadheid vertrokken gezicht veerde Daniël op. "Er zijn zat mensen die zo iemand willen. Juist hartstikke spannend, man. Borsten, een pik. Jij snapt er helemaal niks van."
"Ja, wie willen je dan? Geflipte types, echte weirdo's, gefrustreerde mannetjes. Jij weet niet wat je wilt."
Woedend stormde Daniël op Joost af en begon hem met z'n vuisten te bewerken. "Je snapt er niets van, je snapt er niets van", schreeuwde hij. "Jij bent zo gewoon hè, jij bent zo gewoon. Ben je er blij mee? Jij snapt alleen gewone mensen." '

Omdat Daniël zijn hormonale ontwikkeling tot man wil uitstellen, komt hij in aanraking met verscheidene artsen. Het eind van het liedje is, dat hem de behandeling wordt geweigerd omdat men niet overtuigd is van zijn wens een meisje te willen worden. Daniëls verdwijning houdt waarschijnlijk verband met deze tegenslag: het slot van het verhaal laat de interpretatie toe, dat Daniël elders voor zichzelf een beter bestaan is gaan opbouwen.

Joost lijkt inderdaad een heel gewone jongen. Voor de (jonge) lezers zal hij een figuur zijn waarmee ze zich gemakkelijk identificeren. Omdat het verhaal grotendeels vanuit zijn perspectief vertelt wordt, vervult hij een brugfunctie tussen de lezer en Daniël. Toch heeft ook Joost een andere kant. Hij ontdekt namelijk dat hij homoseksueel is.
Vanwege Mira's relatief extreme standpunten en haar taboedoorbrekende opinies zal het voor lezers waarschijnlijk niet zo gemakkelijk zijn zich met haar te identificeren. Bovendien is zij minder vaak in beeld. Dat valt haar zelf ook op: ze voelt zich nogal eens buitengesloten als Joost en Daniël samen op pad gaan. Haar ideaalbeeld is een 'threesome' met Daniël als hartsvriendin en Joost als haar minnaar. Zij ziet het ook al voor zich dat, als Daniël eenmaal een meisje is geworden, Daniël en Joost met elkaar vrijen. Ook zou zij met Daniël als meisje willen vrijen.
En Daniël? Hij blijft vooral een personage bezien door de ogen van anderen. Hoewel hij extravert is, kom je net niet te weten wat hem nou echt beweegt. Hij wordt beschreven als iemand die zijn plek opeist en zich geen slachtoffer laat maken, maar ook als excentriek door zijn transseksualiteit, zijn hobby (goochelen) en de verkleedpartijen. Zijn verdwijning maakt hem bovendien ongrijpbaar en creëert afstand. Daniël is de mysterieuze ander. Hem overkomt wat transen wel vaker overkomt: hij wordt van buitenaf geportretteerd en niet van binnenuit.

Het is verrassend om te zien met welk onverhuld taalgebruik het thema transseksualiteit wordt verwoord. Het is echter wel de vraag of de dialogen herkenbaar zijn voor jonge lezers. De volwassen manier van praten en denken maakt het er wellicht niet beter op. Het verhaal is bovendien wat onevenwichtig: enerzijds is er de enorme openheid, anderzijds blijft veel onuitgediept. Welk innerlijk gestoei de vragen rondom hun identiteit voor met name Daniël en Joost oplevert, wordt niet echt duidelijk. Maar het blijft een verademing om eindelijk eens een boek te lezen waar zo openlijk over een 'moeilijke' thematiek wordt geschreven.


Jacques Brooijmans: Dwaalsporen
Uitgever: Clavis, Amsterdam-Hasselt, 2001
ISBN 9068228579