Zapatistas voor transgenicos

In de stad Juchitán en de omliggende provincies Oxitan en Chiapas zijn de Muxhe een alledaags verschijnsel. Als een jongetje in Juchitán denkt dat hij misschien liever een meisje was geweest, hoeft hij niet ver te zoeken naar een rolmodel. Je kent altijd wel een leraar, kapper of tante/oom die Muxhe is. Een studie uit 1970 schatte het aantal Muxhes op vijf % van de mannelijke bevolking. Dat is uitzonderlijk in een land dat verder een Spaanstalige cultuur kent, waarin het machismo hoogtij viert. Maar er wordt dan ook geen Spaans gesproken in Juchitán. De bewoners spreken Zapoteco, een pre-Colombiaanse taal. Allerlei oude Indiaanse gebruiken worden er gehandhaafd en op een bijzondere manier met de westerse cultuur gemengd.

Antropologen noemden Juchitán de stad van de sterke vrouwen. "Om plezier te hebben, hebben deze imponerende vrouwen hun mannen niet nodig", schrijft Stefan Rocker, een Duitse journalist. "Op hun feesten dansen zij tot diep in de nacht met elkaar en zij kunnen hun drank goed hebben." Veel vrouwen zijn handelaars op de markt. In Juchitán hebben zij de economische macht. Dat zou ook verklaren waarom er in Juchitán geen bedelaars zijn. Er is wel armoede, maar dezelfde oude Indiaanse tradities die de vrouwen hun dominante plek geven, zouden er ook voor zorgen dat de rijkdom meer rechtvaardig verdeeld wordt. Mannen doen op de markt in Juchitán hooguit dienst als dragers. Of je moet Muxhe zijn. Dan leert je moeder je alles wat ze ook aan haar dochters leert. Van een Muxhe wordt, anders dan van een gewone zoon, niet verwacht dat hij trouwt en een eigen gezin sticht. Hij moet daarentegen de ouders verzorgen op hun oude dag.

Antropologen uit de jaren ‘70 schrijven dat veel moeders in Juchitán een Muxhe-zoon wensen. En ook een hedendaagse journalist als Rocker heeft geen moeite om een moeder te vinden die de voordelen van een Muxhe-zoon voor hem opsomt. "Ze zijn vrolijk en maken veel grapjes", vertelt ze. "Ze zijn vlijtig en brengen geld naar huis. Ze dragen je op handen, zijn teder en ze verwennen je. Ik heb een van mijn zonen van jongsaf als meisje opgevoed, maar mijn man wou dat niet. Hij wilde geen Muxhe, ik wel." En de mannen? Rocker ziet ze een beetje treuzelen in het park en staan kijken naar de werkende vrouwen. "Er zijn nergens zoveel dichters, muzikanten en kunstenaars als in Juchitán", grapt een man tegen Rocker.

Regalado is uiteindelijk niet verkozen tot parlementslid. De publiciteit rond haar kandidatuur zette haar wel aan om haar achtergrond nu eens goed te beschrijven. Om een representatief beeld te schetsen interviewde zij ook enkele andere Muxhe-vrouwen. Volgens Regalado is het dagelijks leven van de Muxhe helemaal niet zo rooskleurig als de antropologen schetsen. Volgens haar is de blijde Muxhe-moeder een romantische mythe, een wensgedachte van wetenschappers die op zoek zijn naar de nobele wilde. Volgens Regalado is het eerste dat een moeder van een Muxhe-kind zich afvraagt: Cumu Mi isenda Diuxhi Labe Sacala? "Hoe kan God hem zo aan mij geven?" Sommige ouders zullen het hun kind zelfs nooit vergeven dat hij niet trouwt en hen geen kleinkinderen geeft. Anderen gaan door een acceptatieproces. Na de eerste schok maken zij zich vooral zorgen om de toekomst van het kind. De ouders van Regalado vroegen zich af of hij wel een "Muxhe nexhe na" zou worden (een nette Muxhe die zichzelf goed kan onderhouden). Een Muxhe heeft tenslotte vaardigheden of eigen winkeltje nodig om een nette Muxhe te zijn. Zij moet het later immers in haar eentje redden en kan niet terugvallen op een partner of, op latere leeftijd, kinderen.

Een Muxhe zonder winkeltje of baan, die haar geld verdient achter een bar of met seks-werk, is een schande voor de familie. En van die Muxhes zijn er ook nogal wat. Ongeveer 40% van de mannen in Juchitán heeft zijn eerste seksuele ervaring met een Muxhe. Dat komt enerzijds omdat de maagdelijkheid van de echte meisjes streng bewaakt wordt. Maar het komt vooral ook omdat de Muxhe geen serieuze relaties kunnen krijgen. Slechts één Muxhe in Juchitán - een stad van 100.000 mensen - heeft een vaste relatie.

Daarnaast is het beeld van de Muxhe dat de antropologen en journalisten schetsen volgens Regalado veel te simpel. Niet iedere Muxhe gaat gekleed als vrouw, en het komt ook niet voort uit oude Indiaanse gebruiken. Oudere Muxhe weten zich nog steeds de eerste Muxhe te herinneren die geheel als vrouw gekleed ging. Dat was in de jaren ‘70. Tot die tijd was dit volgens hen helemaal niet gebruikelijk en maakten Muxhe zich alleen herkenbaar met een mooie ketting of oorbel of een enkel vrouwelijk kledingstuk. Nog steeds zijn er veel Muxhe die zich nooit als vrouw kleden. In het westen zouden we hen wellicht eerder homoseksueel noemen. De huidige travestie-cultuur heeft volgens Regalado zijn intrede gedaan met de komst van de televisie en de beelden van travestie-shows. Andere Muxhe zouden die travestie-gewoonte hebben meegenomen van hun bezoeken aan grote Mexicaanse homo-steden als Puerto Vallerta en Acapulco, waar veel travestie-clubs zijn. De travestie zou dus niet alleen maar een gevolg zijn van een oude traditie, maar ook geïmporteerd uit de moderne westerse cultuur. Het is het gevolg van een menging.

Toch verbaast ook Regalado zich over de tolerantie van de familie voor Muxhe-familieleden. De oude Zapoteco-cultuur die deze tolerantie mogelijk maakt, handhaaft zich al eeuwen in de dominante Latino-cultuur van Mexico. Juchitán heeft dan ook heel lang geïsoleerd gelegen in het uiterste zuiden van het land. Toch dringt ook in Juchitán de moderne tijd door. In de buurprovincie Chiapas verzetten de Zapatistas zich tegen een oprukkende vrijemarktcultuur. De boeren moeten steeds goedkoper leveren aan grote supermarktketens, waartegen de marktvrouw op het plein niet kan concurreren. Daarom hebben de Zapatistas voor zichzelf een klein gebied veroverd.

De vraag is wat er gebeurt met de sterke vrouwen van Juchitán als de supermarkten ook daar hun intrede doen. Zullen zij dan nog steeds het economische reilen en zeilen van de stad beheersen? En kan dat op termijn ook gevolgen hebben voor de relatie tussen mannen en vrouwen, en het voortbestaan van de Muxhe?

In Chiapas verzetten de Zapatistas zich tegen alles wat ruikt naar industrialisering, kapitalisme en NAFTA (North American Free Trade Agreement). Toen Subcommandante Marcos, de leider van de Zapatistas, en naar verluidt part-time professor esthetiek in Mexico Stad, op het plein in Juchitán een toespraak hield, richtte hij zich speciaal op de Muxhe. "Onze strijd is dezelfde", zei hij. "Het is voor het behoud van een eigen, menselijke cultuur." Aardig was dat hij - zoekend naar het Mexicaanse woord voor transgender - de Muxhe aanduidde als transgenicos. Transgenicos zijn genetisch gemanipuleerde groenten. De moderniteit speelt hem parten.

Meer lezen?

Een artikel over Muxhe in The New York Times:

http://www.nytimes.com/2008/12/07/weekinreview/07lacey.html?_r=1

Over Zapatistas en Muxhes: http://www.narconews.com/Issue40/article1691.html

Meer over Amaranta Regalado: http://www.2spirits.com/TrascendiendoEnglishversion.pdf.